Önemli muharrirler ve onların yarattıkları karakterler daima bir kentle özdeşleşmişlerdir. Dickens (Londra), Balzac (Paris), Dostoyevski (Petersburg), James Joyce (Dublin), Alfred Döblin (Berlin), Kafka (Prag), Paul Auster (New York), Ahmet Hamdi Tanpınar (İstanbul) bu bağlamda anılabilir. Bu kentleri ve karakterleri, müellifler edebiyat dünyasında ölümsüzleştirmişlerdir. Karakterler fakat bulundukları kentin, yaşadıkları coğrafyanın eseridir. Anton Çehov’un bozkır kahramanlarını Dublin’in sisli, karanlık sokaklarında dolaştırırsanız apayrı karakterlere dönüştürürsünüz. Ya da Joyce’un kahramanlarını Rusya’ya götürürseniz orada bir yabancı üzere durur. Bu nedenle kurmacada kentle kahraman birbirinden ayrılamaz bir halde iç içe geçmiştir. Hatta kimi kere yer (şehir/kasaba) o denli öne çıkar ki karakter daha geri planda kalır ve kitabın gerçek karakteri bir kent olur. Karakter bir manada kahramanı doğurur, onu biçimler ve yönlendirir. Lakin bu metinler bir kent rehberi değildir ve kentin ruhuna nüfuz etmiş anlatılardır. Genel olarak bakıldığında, bu romanlarda yerle tema ortasında bir örtüşmüşlükten kelam etmek mümkündür. Tip olarak da bu yerlerin belirlediği, biçimlediği insan çıkar karşımıza.
Kentleşmeyle birlikte kentin yalnızca yaşanan bir yer olmayıp onun bir ruhu bir lisanı, manası olduğunu ortaya koyan, kültürel, tarihi, coğrafik zenginliklerini keşfeden, bunu yapıtlarına yansıtan dahası bir kent algısı, imgesi oluşturan edebiyatçılar olmuştur. Oscar Wilde’ın, “Londra’nın üstüne yüzyıllardır sisin çöktüğü söylenir. Ancak kimse görmemiştir bu bahsedilen sisleri; kimse görmediği için de, onlar hakkında hiçbir şey bilmiyoruz. Sanat onları keşfedene kadar, sis var olmamıştır.” derken kentlerin tanımını, fotoğrafını, gerçekliğini daima edebiyatçılar oluşturmuştur demek ister. Edebiyatçı yalnızca kentin fotoğrafını çizmez, buradaki insanların birbirleriyle olan alakalarını, cadde ve sokakların işlevini, insanların davranış biçimlerini, kentin etkilediği ruh durumlarını, gecelerini, gündüzlerini bir bütünlük içinde ortaya koyar. Bu romanlarda iş kısmı, ilgi ağları, sanayileşme, toplumsal değişim, yapılaşma, sınıf çatışmaları, iktidar çözümlemeleri, kültürel dokuları, üretim yapıları, yoksulluk-zenginlik vb. tahlil edilir, sahnelenir, kentin çok bilinmeyenli değişkenleri ortaya konmaya çalışılır.
Edebiyatçılar, yer algısının bireydeki tesirini, onun kaotik ve kesimli kurgusunun ruh yansımalarını, insanı yalnızca etkilemekle kalmayıp nasıl var ettiğini yapıtlarında işlerler. Bu manada pek çok eser bireyi yer üzerinden, kent üzerinden okur, anlamlandırır ve yorumlar. Onun kentteki yabancılaşmasını, çatışmalarını, varolma savaşını gündeme getirir. Kent, edebiyatçının endüstrileşmeyi, modernizmi tabir etmede kullandığı en kıymetli enstrümanı olmuştur. Kent muharririn sahnesi, dekoru ve laboratuvarıdır. Çağdaş romanlar kentleri, orada yaşanan toplumsal gerçekleri ustalıkla yapıtlarının konusu yapmışlardır. O denli ki pek çok romanda kentler bir yer olmaktan öte bir karakter olarak yer almışlardır.
Modern kentlerin huzursuz karakterleri depresif ruh hâlleriyle kaybolmuşluklarına, silikliklerine bir deva ararlar. Zira kent onları yutmuş, görünmez kılmış, yersiz yurtsuz bırakmıştır. Bütün bu anlatılarda kahramandan çok kentler, onun sunduğu ömür biçimleri, insani alakalar öne çıkar ve her durumda kent belirleyicidir. Esasen bilhassa roman cinsinin gelişmesi, yaygınlaşmasıyla siyasal, ekonomik, kültürel değişimlerle direkt ilgisi vardır ve onun bir burjuva destanı olduğu bilinir. Avrupalı manada roman hiç elbet kent kültürünün bir sonucudur. Baskı imkânlarının gelişimi, okur-yazar sayısının fazlalaşması, burjuva sınıfının muhtaçlıkları kuşkusuz kentleşmenin imkânlarıdır ve roman tam da bu ortamda gelişip, serpilmiştir.
BALZAC VE PARİS
Paris dendiğinde birinci akla gelen muharrir Balzac’tır. Balzac her kısımdan insanı Paris’te buluşturur ve Paris atmosferinde hayatla karşı karşıya getirir. Aristokratlar, köylüler, öğrenciler, tüccarlar, eski mahkûmlar Paris’in sunduğu hayata karışırlar. Aslında merkezde para hırsı vardır ve gelecek yüzyılda nasıl her şeyin buna bağlı olacağı sezdirilir. Balzac böylelikle Paris merkezli burjuvazinin yükselişinin, yarattığı tesirlerinin ve tabiatının derinlikli bir fotoğrafını ortaya koymuştur. Lakin burjuva yaşantısını övmemiş, seçkinlerin yaşantısının kofluğunu, bozulmuşluğunu lisana getirmiş, çağıyla âdeta hesaplaşmıştır.
Onun romanlarında insanların yolu bir halde Paris’e çıkar ya da yaşananlarla Paris ortasında temas kurulur. Yeni dünyada yükselme ve paylaşım savaşı yapılmaktadır. Bu, en az gerçek savaş kadar acımasız ve öldürücüdür. Zira herkes kendi bayrağının en yüksekte dalgalanmasını istemektedir. Cesurlar, korkaklar, merhametsizler kan döker, can alırlar. Her şey; Paris üzere ışıltılı, büyülü yeni dünyada bir köşe kapmak içindir. Bu ortamda insanın zayıf ve güçlü yanları, gurur ve zafiyetleriyle ihanetleri ortaya dökülür. Uşaklar, lüks hayat, otomobiller ve zenginlik peşindeki beşerler insanlıklarından uzaklaşırlar. ‘Sıradan bir insan ortaya çıkan imkânları düzgün kıymetlendirir, oyunu kuralına nazaran oynarsa Paris’i bile ele geçirebilir’ duygusu herkese yerleşmiştir. Yalnızca biriktirmek, çalmak, çırpmak, nasıl olursa olsun güçlü olmak bu insanların temel özelliğidir.
Balzac tam da burada yükseliş ve düşüşleri, zafer ve hezimetleri örneklemeye başlar. İsteklerin esiri, yalnızca menfaatini, çıkarını düşünen bu açgözlü insanların dramlarını öykü eder. Seçtiği karakterler sıradan şahıslar değil, ihtiraslı, tutkulu, düşü olan bireylerdir. Hayalleri o denli büyüktür ki sonunda paramparça olmayı göze alırlar. Maksatlarına tutkuyla bağlanmışlardır. Bu karakter, olay, durum çeşitliliği onun etrafını “ansiklopedik” bir bakışla gözlemlediğini gösterir. Ticari olayları, bilimsel gelişmeleri, iktidar savaşlarını, hukukî tartışmaları ustalıkla romanına aktarır. Karakterleri yalnızca ruhsal, ferdî durumuyla değil toplumsal yapıyla, çevresel kurallarla birlikte ele alır. Bütün bu insanların peşinden koştukları şey, yüklü olarak paradır. Balzac tüm yapıtlarında paranın gücünü ortaya koymuştur. Her şeyin kapısını açan anahtar pozisyonundaki para tüm bedel yargılarını altüst ederek güç, prestij ve saygınlığı tek başına tayin etmektedir.
Modernitenin başşehri Paris’teki değişimi ve yaklaşan kaosu görenlerin başında Balzac gelir. Balzac, Paris’teki toplumsal ve ekonomik değişimi çözmek, okumak ve temsil etmek için karakterler oluşturur. Bu karakterler aracılığıyla toplumsal yapıları, bu değişim içindeki insanları ele alırken Paris onun ana karakteri olur. Balzac bu yaklaşımlarıyla yalnızca büyük edebiyatçılara birikim aktarmamış, başta Marx olmak üzere sosyoloji, fikir, tarih disiplinlerinde çalışanlara büyük bir yol açıcılık fonksiyonu görmüştür. Burjuva toplumu ve bunun etrafında oluşan yeni toplumsal yapıları, köylüleri, çalışanları, fakirleri derin bir müşahedeyle ortaya koymuştur. Taşra ve Paris bağını ve çatışmasının ayak seslerini gündeme getirirken paranın hakimiyetinin nelere mal olacağını romanlarında örnekler.
Balzac bilhassa toplumsal bağlardaki çözülmeyi, ahlak sisteminin yozlaşmasını ısrarla gündeme getirir. Bütün bu karmaşada inancın yavaş yavaş insanların ortasından çekildiği hissettirilir. Vakit ve yer yok olmakta, birbirlerini ezmekle meşgul beşerler neyi kaybettiklerinin farkında olmadan kaçınılmaz bir formda kurban ya da katil olmaktadırlar. Ne var ki Balzac, romancılığını da güçlü anlatımını da Paris’in bu karmaşasına ve kaosuna borçludur. Onun çağı, hayat görüşünü ve inancını yorumlamasına Paris vesile olur. O da derinlikli bakışı, estetik yaklaşımı ve büyük bir gözlemci olarak Paris’in gözü kulağı, sesi, aynası olur. O, güya karakterlerini anlatmak için Paris’i değil de tam bilakis Paris’i anlatmak için karakterlerini kullanır üzeredir. Zira orada kalıcı, çağı aşacak görüşler (modernitenin izleri, kapitalizmin açıkları vb.) bulmuş ve böylelikle kalıcılığını, yarınlara taşmanın tedbirlerini almıştır.
CHARLES DICKENS VE LONDRA
Balzac nasıl romanlarında 19. yüzyıl Paris’ini fotoğraflamışsa Dickens da Londra’yı fotoğraflamıştır. Yapılan tespitlere nazaran, Dickens’ın yazdığı eserler ortasında biri dışında olayların tümü Londra’da geçer. Londra’yı âdeta bir karakter olarak romana sokan Dickens, inandırıcı, etkileyici karakterleri, yozlaşmış kurumları, yaşattığı toplumsal kötülükleri ile ortaya etkileyici bir Londra fotoğrafı çıkarır. Charles Dickens İngiliz romanında bir kent romancısı olarak kırsal kesim ile kent ortasındaki insan, toplum, etraf bağlantılarına odaklanan yazarlardandır. Yaşadığı periyotta kırsal kesim kente akmakta, bu da beraberinde pek çok ahenk sıkıntısını doğurmaktadır. O da romanlarında insanları Londra’ya getirerek kent gerçekliğiyle tanıştırır. Kırdan kente gelenler buranın gerçekliğine ahenk sağlayamazlar.
Böylesine kalabalıklaşan kentlerde fakirlerle zenginler birinci defa daha derinden, daha yakın yüz yüze gelirler. Dickens işte devasa kentlerin bu büyük fotoğrafında fakirlerin dünyasına bakar, burada var olma savaşı veren memurların, serserilerin, esnafın, avukatların hayat biçimlerini izler. Çizdiği kent tasvirlerinde bu büyük yarılmaya vurgu yapar. Kentleşme ile birlikte beşerler bencilleşmiş, dayanışma ve akrabalık bağlantılarını terk etmişlerdir. Kapitalizmin gerekleri insanı zalimce bir kenara itmiştir. O yalnızca kendi gereksinimlerini önemsemekte, bireyin ihtiyaçlarınıysa yok saymaktadır. Kentlerin dayattığı yeni anlayış tüm insanlık pahalarını yok etmiştir. Dickens tüm bu sosyolojik, tarihi, ekonomik gerçekleri inandırıcı karakterlerle, olay ve durumlar üzerinden örneklemiştir.
Romanlarındaki tasvirler, kent müşahedeleri burayı çok yeterli tanıdığını, çok uygun gözlemlediğini gösterir. Hayvan pazarları, hanlar, mahkemeler, meyhaneler onun roman yerleridir. Onun romanlarını okumak bir manada 19. yüzyılın Londra’sında dolaşmak, sokak insanlarının konuşmalarına kulak vermek, esnafına takılmak, aristokrasisini, fakirlerini gözlemek demektir. Dickens, kasvetli Londra fotoğrafının içine birebir bahtı yaşayan karakterleri yerleştirerek kentin yazgısı ile insanın bahtının örtüşmüşlüğünü ortaya koyar.
Londra her vakit sis ile anılır. Tahminen de bunu en güzel anlatanlardan biri Dickens’tır. Sis Dickens’ta yalnızca bir tabiat olayı değil en kıymetli anlatım imkânlarından biridir. Romanlarda sis, beşerler ortasındaki iletişimsizliği, önünü görememesini, öngörüsüzlüğü ve körleşmeyi temsil eder. Dickens, romanlarında Londra’nın bir insanlık haritasını çıkarır, tasvirin nasıl fonksiyonel kullanılması gerektiğinin parlak örneklerini verir. Neredeyse Londra’nın tüm insan katmanlarına el atar, onların ruhlarını okur ve bunu ruhsal bir derinlikle gözler önüne serer.
Dickens, yalnızca kent tasvirleriyle 19. yüzyıl Londra’sını ölümsüzleştirir. Güya söyleyeceği her şeyi bu tasvirlerde söyler üzeredir. Âdeta bir fotoğrafın içine bütün bir Londra’yı sığdırır. Londra, o periyotta kapitalizmin başşehridir. Fakirler, pastadan hisse kapmak için buraya akın eder. Orada karşılarına duyguyu, insanlığı, merhameti bir kenara koyan yerleşik otoriter devletin maddeleri, para, yırtıcı kapitalizm çıkar. İşte Dickens’ın romanları gelişme devrindeki bu acımasız kapitalist kentteki insanlık durumlarına bakar. Bütün toplum katmanlarını gündeme getirmekle birlikte bilhassa alt katmanların ezilişleri öykü edilir. Çocuk ezilir, taşralı ezilir. Zira orada yalnızca paranın hâkim olduğu bir nizam vardır. 19. yüzyıl romancılarının en kıymetli tespitlerinden biri paranın toplumsal ömürde, ferdî bağlarda hızla tek güç hâline geldiğini belirtmeleridir. Balzac üzere Dickens da romanlarında para toplumuna hakikat ilerlendiğinin örneklerini verir. Dickens’ın parlak buluşlarından biri de bürokrasidir. Bürokrasinin toplum omurundaki olumsuz tesirini ustalıkla gündeme getirir. Mahkemelerin, adalet sisteminin açmazlarını sıklıkla işler.
Charles Dickens, Londra sokaklarının sesini, kokusunu, atmosferini romanlarının bir ritmi ve biçimi olarak kullanır. Kilise çanları, sis, çamurlar içindeki yollar, karanlığa batmış Thames Irmağı onun yazma biçimlerinin araçlarıdır. O sesleri metne vermek, o imgenin fotoğrafını çizmek ve sonra da karakterleri orada dolaştırmak ister. Londra’dan ayrıldığında yazma kasveti yaşar.
JAMES JOYCE VE DUBLİN
James Joyce’un bütün bir edebiyat serüveni neredeyse Dublin etrafında şekillenmiştir. Joyce, tarih ve siyasi görüşlerini, sanat algısını, lisan arayışlarını Dublin kenti üzerinden kurgular. Dublin, onun yapıtlarında, bir yer, fon değil, her şeyin izahı için en temel müracaat kaynağı, bir öznedir. Dublin onda hayatı yaşanmaz kılan modernizmin tüm olumsuzluklarını simgelemektedir. Joyce, yapıtlarında bu aksilikleri gündeme getirip bunlarla hesaplaşır. Öncelikle, İrlanda’nın kültürüne, aile yapısına, papaz baskısına karşıdır ve bütün bunların da sanatını olumsuz etkilediğini düşünür: “Sevgili aşkım, Dublin beni hasta, hasta, hasta ediyor. Başarısızlık, hınç ve mutsuzluk kenti. Dışında olacağım günleri bekliyorum” diyen Joyce, sonunda Dublin’den ayrılır ve yıllarca Avrupa’da sürgün yaşar. Ancak bu sürgünlüğüne karşın ne o Dublin’den kurtulabilir ne de Dublin onu terk eder. Bütün yazdıklarını âdeta Dublin belirler.
Ulysses’te, sıradan insanların gündelik hayatlarının en ince detayına varıncaya kadar, görünen ve bilinçaltındaki durumları açık edilirken sıradanlıktan fevkaladelikler fark ettirilir, gündelik şeylerin şaşırtan yanları ortaya konur. Bu da iç monolog ve şuur akışı tekniğiyle gerçekleştirilir. İnsan zihninin zenginlikleri örneklenir. Leopold Bloom, Stephan Dedalus üzerinden Dublin’in bilinçaltı deşifre edilirken sokak sokak, cadde cadde bir kent epiği oluşturulur. Joyce, Dublin’in sesini dinlemiş, bilinçaltını deşmiş, ruhunu okumuş ve onu romanına yansıtmıştır. Kalıcı olmasının ardındaysa duyulmayanları duyması, atlanılanları tespit etmesi ve hastalıklı yapının nedenlerini göstermesi vardır.
James Joyce Ulysses’te Homeros’un Odysseia’sından yola çıkarak “yolculuk” üzere tüm anlatıların en güçlü temasına yaslanır. Bu, Dublin kentinin kalbine bir seyahattir. Bu seyahatte Dublin’in hayali yerlerini değil gerçek yerlerin görünmeyen istikametlerini, kentin ruhsal seyahatini ele almıştır. Dublin’i bütün detaylarıyla romanına yansıtmış, bu manada Dublin’in muhakkak bir tarihteki pozisyonunu ölümsüzleştirmek istemiştir. Kentin yalnızca mimarisini değil, kokusunu, gizlediklerini, ruhunu anlatır. Hiçbir seyahat kitabında bulunmayacak bir kent anlatısıdır bu. Zira o kentin psikolojisine, ahlaksal sapmalarına, düzenbazlıklarına ve atmosferine eğilmiştir. Kule’den başlayan kent çözümlemeleri roman ilerledikçe bütün bir Dublin’i kuşatır.
James Joyce bir kent üzerinden (mimarisiyle, ulaşım araçlarıyla, mevsimleriyle, insanlarıyla, yönelimleriyle, mağazalarıyla, bitkileriyle, sokaklarıyla, tarihiyle, efsaneleriyle…) çağının kusursuz bir halde anlatılabileceğine inanmıştır. Çağdaş kent, insanın zevklerini, yaşayışını, coşkunluklarını yansıtan doğal bir sahnedir. Bir müellifin asıl emelinin kendi vaktindeki hayatı gerçekçi bir biçimde anlatmak, yansıtmak olduğunu düşünen Joyce, yaşadığı periyodun “şehrin egemenliğinin dönemi” olduğuna inanır ve bütün anlatmak istediklerini kent üzerine bina eder.
Hem Joyce hem de Kafka çağdaş insanın açmazlarını, çıkışsızlığını kent üzerinden işler; lakin bunları lisana getiriş biçimleri faklıdır. Joyce Dublinlilerin yalnızca “ses”lerini dinletirken, Kafka kentin insanlarının şuurundaki karmaşayı dillendirir. Joyce’nun kahramanları mekanik bir formda durmaksızın konuşurken, Kafka’nın kahramanları birden seslerini yitirirler. Joyce’un kahramanları konuşa konuşa silikleşirlerken, Kafka’da kahramanlar iç dünyalarına düşüp boğulurlar. Joyce onlara “konuş konuş” der, “konuş da bat.” Kafka da “eğil içine” der, “eğil de düş, kaybol.” Joyce çıkışsızlığı doğal bir olay üzere anlatırken, Kafka hafakanlarla anlatır. Fakat vardıkları yer birebirdir. İkisi de kenti mahkûm ederken aslında kendi sürgünlüklerini belgelerler. Bu yüzden Joyce’un Dublin’i Kafka’nın Prag’ıdır bir bakıma: “Prag yakamı bırakmıyor, bu kentin pençeleri var.”
NECİP MAHFUZ VE KAHİRE
Necip Mahfuz da tıpkı andığımız büyük muharrirler üzere bir kentle, Kahire ile âdeta özdeşleşmiştir. Paris, Londra, New York, Petersburg’tan sonra Kahire de dünya edebiyatına Necip Mahfuz aracılığıyla girmiştir. Necip Mahfuz’un romanlarıyla, “roman şehirler”e böylelikle Kahire de katılmıştır. O, bütün bir dünyaya Kahire’yi armağan etmiş, kenti ölümsüzleştirmiştir. Mahfuz tüm yapıtlarında tarih ve siyasi görüşlerini, sanat algısını, lisan arayışlarını Kahire üzerinden tabir eder. Bu manada onun yapıtlarında kentin toplumsal, kültürel, tarihi yapısına ait pek çok gönderme yer alır. Lakin onun asıl ilgisi kentin sosyolojik durumu, kültürel dokusu ve insanlarıyla birlikte oluşturduğu toplumsal yapıdır.
Necip Mahfuz güya Kahire’de bir kahvehaneye oturmuş, nargilesini içerken, Kahire sokaklarına bakıyor ve insanların, yerlerin, anıların çağrıştırdıklarıyla yapıtını kaleme alır üzeredir. Kahire’de doğan, Kahire Üniversitesinde ideoloji tahsili gören neredeyse bütün bir hayatı burada geçen Necip Mahfuz, romanlarında da daima Kahire’yi, onun insanlarını, tarihini, sosyolojisini ve psikolojisini anlatmıştır: “Ben köyde hiç yaşamadım. Kahire’de doğdum. Çocukluğum, gençliğim daima Kahire’de geçti. Üniversiteyi bitirdim, memuriyete atıldım. Kâtiplikten Kültür Bakanlığı müsteşarlığına kadar yükseldim; fakat daima Kahire’de kaldım. Gerçi romanlarımda köy tipleri var fakat hepsi Kahire köylüsüdür.” Mahfuz, Kahire’nin sımsıcak kenar mahallelerine eğilmiş, Fâtımîlerin, Memlûkların, Osmanlıların Kahire’sinden bugüne izler taşımıştır. Renk renk arabesk motifleriyle, İslâm uygarlığının yansımalarıyla, çağdaş hayatın yeni sunumuyla kaynaşmış bir toplumu yer, vakit, tarih üçgeninde yorumlamış, günümüze taşımıştır. Kadim “hikâye anlatıcıları”nın tahtında, vaktin lisanını konuşan bir kıssa anlatıcısı olarak çağdaş lisanın imkânlarıyla bir cihan yaratmıştır.
Kahire’nin sokakları, mescitleri, kahvehaneleri, piramitleri, fakir mahalleleri, Nil Irmağı yapıtlarına yansır. Kahire sokaklarındaki insan görünümleri en büyük ilgisi olur. Geçmiş ve şimdiki vaktin kararının birlikte sürdüğü Kahire’nin Medak Sokağı’nı ele alıp Fırıncı Hüsniye’nin, tatlıcı Kâmil Amca’nın, berber Abbas Halû Efendi’nin, şirket sahibi Selim Ülvan’ın, sokak hoşu Hamide’nin, Kahveci Kirşa’nın, Pir Derviş’in dünyasını evraklar. Bu sokaktaki tutkuları, yükselme hırslarını, aşkları, nesil çatışmalarını gündeme getirir.
Necip Mahfuz yapıtlarında Kahire insanlarının çağdaşlaşma macerasını izler. Sokaktakiler romanında, Kahire’deki öykü anlatıcılığının sonunu gündeme getirir. Yirmi yıldır birebir kahvehanelerde öykü anlatan âşık, sonunda kahvehane sahibi tarafından susturulur. Kıssa anlatıcısının karşısına modernizm, daha doğrusu radyo çıkar. Kahvehane sahibi münasebetini açıklar: “Anlattığın bütün öyküleri biliyoruz, ezberledik artık, yine bir daha anlatmaya gerek yok ki! Hem bugünün insanları âşık, şair falan istemiyorlar; herkes bana radyo soruyor, işte artık radyoyu kurduruyorum. Bizi rahat bırak ve git.”
Kendinin de en sevdiğim romanlarım dediği ve Nobel almasının da değerli kaynaklarından olduğu bilinen başyapıtı Kahire Üçlemesi: Saray Gezisi, Şevk Sarayı, Şeker Sokağı onu dünyaya tanıtan eserler olmuştur. Bu üçlemesiyle Dickens, Balzac, Zola, Tolstoy, Thomas Mann’ın yapıtlarıyla kıyaslanmıştır. Üçlemede 1917-1940 ortası üç nesil ailenin serüveni anlatılırken bir yandan da Mısır’ın bu periyotlardaki tarihî, sosyolojik, siyasi bir panoraması çıkarılır. Üçlemenin Émile Zola’nın gerçekliği yanında Thomas Mann’ın bir ailenin çöküşünü anlattığı Buddenbrooklar isimli romanı ile bağları sıkıdır. Birbirinin akabinde gelen nesilleri anlatan bu üçleme, aslında tek kitap olarak düşünülür lakin yayıncının ısrarıyla roman üçlemeye dönüşür.
Üçlemenin birinci kitabı Saray Gezisi’nde, Kahire’nin sokaklarından, meskenlerinden, okullarından insanlık durumları aktarılır. Kentin esnafı, caddeleri romanda bir karakter olarak yer alır. İngiliz işgali, baskılar ve buna rağmen halkın direnişi roman boyunca ana izlek olarak öne çıkar. Bilhassa aile yaşantısı merkeze alınıp insan ilgileri, toplumun yaşadığı, sosyolojik ve tarihi değişimler aktarılır. Yasin, Kemal, Fehmi, Hatice, Ayşe, Emine, Ahmet’le birlikte bütün Kahire’nin yaşanan bu değişimden nasıl etkilendikleri adım adım işlenir.
TANPINAR VE İSTANBUL
Ahmet Hamdi Tanpınar, edebiyatımızın en değerli yapıtlarından biri olan Beş Şehir’de, Ankara, Erzurum, Konya, Bursa, İstanbul üzerine derinlikli gözlemlerde bulunur. Bir kenti şehir yapan ögeleri, tarihini, manevi dinamikleri emsalsiz bir lisanla aktarır. Bu kent yazıları onun, eski-yeni, Doğu-Batı, birey-cemiyet anlayışını somutlaştırmasının bir metodu olur. Şarkın, toplumsal yaşayışı, medeniyet ve kültürü nasıl algıladığını kentler üzerinden aktarır.
Ahmet Hamdi Tanpınar’ın kent algısını en uygun anlatan kitaplarından biri Huzur’dur. Ahmet Hamdi Tanpınar’ın Huzur romanı onun bütün bu edebiyata, hayata, kente bakışını özetler bir yapıdadır. Yaklaşan İkinci Dünya Savaşı, yoksulluk, genç Cumhuriyetin ikiye ayrılmış mazi ve gelecek çatışması yaşayan aydınları, Batı ve Doğu zihniyeti karşılaştırması, aşk, İstanbul, sanat tartışmaları, felsefi tartışmalar Mümtaz, Nuran, Suat, İhsan dörtgeninde gündeme gelir.
Ne var ki romanın ana karakteri İstanbul’dur ve romanın oturduğu taban bir medeniyet tartışmasıdır. Eski ve yeni, mazi ve gelenek tartışmaları İstanbul üzerinden aktarılır. Görünür çatışma Mümtaz ve Nuran aşkı -imkânsız aşk- üzerine olsa da derinde Mümtaz karakterinde odaklaşan medeniyet tartışmasının yarattığı huzursuz ruhtur. Cenneti ve cehennemi, Doğu ve Batı’yı içinde taşıyan Mümtaz bu ruh acısıyla yaşamaktadır. Aşk olayının ortasına düşen Suat’ın intiharı imkânsız aşkın yalnızca mazereti olur. Suat ise Mümtaz’ın içine düştüğü girdabı ortaya çıkaran bir figürdür. Suat, vicdan, çiğ gerçeklik ya da şeytan rolü üstlenirken mustarip Mümtaz’ın öteki yüzüdür.
Roman, kentin ruhuna inen, İstanbul’un kalbini ortaya koyan emsalsiz tasvirler, çağrışım ve göndermelerle doludur. Romandaki İstanbul gezintileri bir manada maziyle, geçmiş ve birikimle yüzleşme üzeredir. Kent yeni ve eskiyi tıpkı anda içinde barındırmakta, maziden kopmaya çalışan insanlara geçmişini hatırlatmaktadır: “Üsküdar gezintileri Nuran’a İstanbul’u tanımak hevesini vermişti. Ezici sıcağa karşın birkaç gün üst üste İstanbul’a indiler. Eski saraydan başlayarak mescitleri, medreseleri, semt semt gezdiler.” Ancak İstanbul yorgun, fakir, yenik ve çöküş içindedir: “İstanbul’un bu semtleri bu ağustos gününde, pislikten, tozdan, sıcaktan bitaptı. Her yerde harabe çeşnisi, sıcağın arttırdığı bezginlik, bir yığın hasta ve yorgun çehre, fizyolojik çöküş göze çarpıyordu. Kent ve içinde oturanlar, o kadar birbirlerine benziyorlardı.” İstanbul eşyalarla Batılılaşırken zihniyet de tıpkı yoldadır: “Evi döşerlerken Mümtaz İstanbul’a bir vakit ne kadar çok ecnebi eşyası geldiğini anladı. Çabucak her koltukçu dükkânında her nevi üsluptan mobilya vardı. Mümtaz Nuran’la onların ortasında dolaşırken İstanbul’da değişen zevk ve hayat standartlarını düşünüyordu. ‘Hiç elbet başımız da böyledir.’”
Huzur’da toplumsal değişim ve dönüşüm daha çok kent üzerinden anlatılır. İktisadı, sosyolojisi ve fizyolojisiyle kentteki değişim ortaya konur. Aslında İstanbul, ülkedeki değişimi temsil eder: “İşte İstanbul. Daha dün bir yüksek müstehlikler kentiydi. Bütün yakın şark buraya akardı. O kadar ki, otuz senede bir kent yanar ve köşkleri, konakları, yalılarıyla, çarşılarıyla, pazarlariyle âdeta yeni baştan, yapılırdı.” İstanbul tarihi süreçte pek çok felaket yaşamış artık de yeni bir felaketin eşiğindedir: “‘Kaç muharebe ile bu hale geldik?’ Doksanüç Harbi’nden beri bir yığın felaket, İstanbul’un yarısını köylü mü, kentli mi olduğu bilinmeyen, fakirlikten, gereksinimden öteki, belirli bir kategoriye girmeyen bu cins beşerlerle doldurmuştu. ‘Şimdi sıra Avrupa’nın’, diye düşündü. Olağan tek muharebede olmayacaktı bu.”
Romanın kahramanlarından Mümtaz ihtilallerin insanlardan neler götürüp neler getirdiğini şöyle izah eder: “Bak, kaç gündür İstanbul’da Üsküdar’da geziyoruz; sen Süleymaniye’de doğmuşsun, ben Aksaray’la Şehzade ortasında küçük bir mahallede doğdum. Hepsinin insanlarını, içinde yaşadıkları kuralları biliyoruz. Hepsi bir medeniyet çöküntüsünün yetimleridir. Bu insanlara yeni hayat biçimleri hazırlamadan önce, onlara hayata tahammül etmek kudretini veren eskilerini bozmak neye fayda. Büyük ihtilaller bunu çok deneyim etti. Sonuç olarak insanı çıplak bırakmaktan diğer bir şeye yaramadı.”
Edebiyat ağır olarak kenti ele almış, kentin tarihini, toplumsal hayatta meydana getirdiği değişimleri, bireydeki karşılığını gündeme getirmiştir. Bireylerin gittikleri kentin yerleri, dolaştıkları sokaklar, caddeler, kişinin mukadderatıyla, dilekleri ve mağlubiyetleriyle örtüşür yeni bir anlatım imkânına dönüşür.
