Trabzon kent tarihine kıymetli bir katkı sunan İhtilal Günlerinde Trabzon isimli eser Selim Ahmetoğlu’nun kaleminden okuyucuyla buluştu. Kitap, II. Meşrutiyet, İttihatçılık ve Toplumsal Dönüşüm alt başlığıyla Osmanlı Devleti’nin en kıymetli kırılma noktalarından II. Meşrutiyet periyoduna (1908-1914) Trabzon özelinde ağırlaşmaktadır.
Bu kitap temelinde, Çağdaşlaşan Türkiye’nin Tarihi isimli yapıtıyla Türkiye’de tanınan meşhur Hollandalı Türkolog Erik Jan Zürcher danışmanlığında 2019 yılında Selim Ahmetoğlu’nun tamamladığı The Constitutional Revolution of 1908 and its Aftermath in Trabzon başlıklı doktora tezinin Türkçeleştirilmiş halidir. Dört kısımdan oluşan kitap, sırasıyla Trabzon’da siyasi, ekonomik, eğitim, kültür ve toplumsal hayat başlıklarından oluşuyor.
II. Meşrutiyet denilince akla çabucak Osmanlı başşehri İstanbul geliyor. Çünkü 1908 Jön Türk İhtilali burada yapılmış, II. Meşrutiyet ilan edilmiş ve II. Abdülhamid tahttan indirilmiştir. Bundan dolayıdır ki şimdiye kadar II. Meşrutiyet periyodu üzerine yapılan çalışmaların büyük bir kısmı Osmanlı payitahtı ve yakın etrafını incelemeyi ya da farklı bölgelere merkezden bakmayı amaçlamıştır. Selim Ahmetoğlu ise bu klasik çizginin dışına çıkıyor. Osmanlı’nın değerli liman kentlerinden Trabzon kentini II. Meşrutiyet periyodunda araştırırken kentte yaşananları yeniden burada kaleme alınan konsolos raporlarından, gazete yazılarından ve dokümanlardan hareketle aktarmaya çalışıyor.
TRABZON ERZURUM DEMİRYOLU PROJESİ
Bütün kıssa aslında 24 Temmuz 1908 günü Trabzon Valisi Ferid Paşa’ya Babıali’den çekilen bir telgrafla başlıyor. Birebir gün kentin ileri gelenleriyle bir ortaya gelen Vali Ferid Paşa, meşrutiyetin ilan edildiğini ve Kanun-i Esasi’nin yine yürürlüğe konduğunu haber veriyor. Bu durumu Trabzon’daki İngiliz Konsolosu Francis Jones’in raporunda en ince ayrıntılarına kadar kaydetmesi hayli değerlidir.
Yazarın etraflı bir formda ortaya koyduğuna nazaran II. Meşrutiyet yönetimi, yapılan propaganda ve yönlendirmeler sayesinde Trabzon halkını İttihatçı teşkilatın yılmaz savunucuları haline getirmiştir. Trabzon’un Meşrutiyet yönetimine karşı gösterdiği bu teveccühün tekrar de direkt bir karşılığını görmüş sayılmaz. Muharririn söz ettiğine nazaran kentte her ne kadar ticarî teşebbüslere girişilmiş olsa da büyük bir kazanım elde edilememiştir. Örneğin Trabzon-Erzurum ortasında inşa edilmesi planlanan demiryolu projesi hayata geçmemiş, ziraî yatırımlardan beklenilen sonuçlar elde edilememiştir. Müellife nazaran, her şeyi devletten beklemenin yarar vermeyeceği, insanların ellerini taşın altına koymaları gerektiğini anlayan Trabzonlular nihayet bir-iki şirket kurmaya girişmiş lakin bu da istenen seviyede başarılı olmamıştır.
Kitapta Trabzon’da eğitim, basın-yayın, tiyatro ve sinema üzere mevzulara da yer veren muharrir, II. Meşrutiyet devrinde eğitimin yaygınlaştırılmaya çalışıldığı, köylere okul yapılması sorunu üzerinde durulduğundan bahsetmektedir. Çünkü İttihatçıların Osmanlı toplumunu lakin eğitim sayesinde modernleştirebileceğini aktarmaktadır. II. Meşrutiyet periyodunda devletin her yerinde olduğu üzere Trabzon’da da bir “basın-yayın patlaması” olmuş, böylelikle pek çok mecmua ve gazete piyasaya çıkmaya başlamıştır. Tiyatro ve sinema ise sanat telaşından fazla İttihatçı kanıyı yaymanın bir aracı olarak kullanılmıştır.
İNGİLİZ ARŞİV BELGELERİ
Yazarın Osmanlı ve İngiliz arşiv evrakları ile İngiliz konsolos raporlarının yanı sıra kullandığı en değerli birincil kaynak ilgili devirde Trabzon’da çıkartılan gazetelerdir. Birçoğu bugüne tam bir koleksiyon halinde ulaşmayan bu gazetelerin muharrir tarafından erişilebilen hudutlu sayıları bile birçok sorun hakkında değerli datalar sunmaktadır. Bugüne kadar bilhassa mahallî gazetelerin âlâ koruma edilmemesi, var olanlara da vakit zaman erişim zorlukları çıkarılması mahalli tarih araştırmalarını olumsuz tarafta etkilemektedir. Bu duruma tahminen de en şimdiki örnek kitabın müellifi Selim Ahmetoğlu’nun Toplumsal Tarih mecmuasının bu ayki sayında yayımlanan söyleşisinde tabir ettiği Trabzon’da Meşveret isimli gazeteye erişmede yaşadığı meselelerdir. Basın Müzesi’ne, geçen yıl vefat eden Cahit Kayra’nın bağışladığı gazete nüshalarına fakat merhum Orhan Koloğlu’nun tavassutuyla erişme imkânı bulabilmiştir. Böylelikle Ahmetoğlu, Trabzon tarihine direkt katkı sunabilecek pek çok gelişmeyi de aydınlatabilmiştir.
Son olarak denilebilir ki bu yapıtın Osmanlı’nın farklı vilayet yahut bölgelerinde II. Meşrutiyet devrinin nasıl yansıdığına ait yapılmasına muhtaçlık duyulan yeni araştırmaları teşvik edeceğine kuşku yoktur.
