Sevgili Ayla Algan ile meskeninde ikinci buluşmamız. Birinci sefer 2019’da çaldığım ve bir röportaj asistanı olarak girdiğim kapıdan bugün kendi sorularımı sormak için giriyorum. Algan, beni ebediyen gülen gözleri ile karşılıyor ve içeri davet ediyor. Salonun ortasında bir ders tahtası, gelecek dersi için hazır duruyor. Algan, salon duvarlarını süsleyen annesi Nevzat Kasman’ın fotoğrafları eşliğinde sinema üzere hayatını anlatmaya koyuluyor.
BABAM KÜÇÜKÇEKMECE’YE NASIL SIĞDI
Şişli Osmanbey’de oturan ressam bir anne ve tüccar bir babanın tek evladı Ayla Algan. Hem anne hem baba tarafı Giritli. Babası Vedat Kasman, Girit’te epeyce varlıklı bir ailenin oğluymuş. Türkiye’ye geldiğinde ise 18 yaşındaymış. Tüm mal varlığını orada bırakıp öylece beş parasız bir formda gelmiş ana vatanına. Yunanca bildiğinden telgrafhanede işe başlamış, birebir vakitte da çeviriler yapıyormuş. Hem Türkiye, hem aile için yokluk günleri diyebiliriz o yıllar için. Şişli’de oturdukları mesken kiraymış. Algan, evdekilerin “Aa, iki çocuğun köftesi var, ona dokunmayın” dediklerini hatırlıyor. “İkinci Dünya Savaşı zamanları… O vakit da herkes yoksuldu, bizler de ekmeği karneyle alırdık. Babam askere iki defa gitti mesela. Hatta ikinci askerliğini Küçükçekmece’de yaptı. Ben de küçücük bir çocuktum, anlayamazdım ‘Kocaman adam küçücük çekmeceye nasıl sığdı?’ diye düşünürdüm” diyor. Baba Vedat Kasman, yıllar sonra Yunanistan’ın eski başbakanı Eleftherios Venizelos’un müsaade vermesi ile Girit’e giderek tüm mal varlığını satıp gelirleriyle geri dönmüş. Ancak aile yeniden kirada oturmaya devam etmiş.
“Babam tüccar, istediğim meskeni kiralarım kanısıyla hiçbir meskeni satın almazdı, sermayesini malına, işine yatırıyordu” diyen Algan babasının tam aksi. “Ben mesken delisiyim Türkiye’ye döndükten sonra onlara da mesken aldırdım. Mesken kurmak daima çok hoşuma gitti. Tahminen de tek çocuk olmanın getirisi bu. Konut benim için kutsaldır. Muhsin Hoca da benim üzereydi, ‘Bir konutunuz olsun, orada beyaz peynir de taş da yeseniz kimse duymaz’ diyordu” sözünde bulunuyor.
ANNE KARNINDA SANATA ŞAHİTLİK
Annesi Nevzat Kasman, İbrahim Çallı’nın öğrencilerinden. Bugün Mimar Sinan Hoş Sanatlar olan akademide dersler alıyor. Hatta kızı Algan’a gebeyken bile bu derslere devam ediyor. Yani Ayla Algan sanatla şimdi anne karnında iken tanışıyor. Nevzat Kasman, yetenekli bir ressam olsa da o periyot insanların sanata ve resme yatırım yapabilecekleri bir periyot değilmiş. Galeriler sayıca azmış ve yeteri kadar satış yapamıyormuş. Bu nedenle Kasman, çizim yeteneğini stilistlik alanında kullanmış. Senede iki kere Paris’e giderek koleksiyonlar önerir, dizaynlarını satarmış. Annesinin her Paris’e gidişi Algan için hüzünlü olurmuş. Karaköy’den transatlantik gemiye binen annesini yolcu etmeye gittiği günleri şöyle anlatıyor: “Ona, ‘Annecim yeniden gidiyorsun’ dediğim ve ağladığım vakitleri çok güzel hatırlıyorum. Yolcu ettikten sonra sarfiyat konuta elbiselerini koklamaya başlar, ağlardım. Lakin ona göstermezdim. Zira ben bana, ‘Sen müsaade veriyorsun diye ben gidebiliyorum, sen müsaade vermezsen gitmem’ diyordu. Ben de güya müsaade veriyor, ‘Gelirken bebek al bana’ diyordum.” Algan annesi için, “Üretmeden yapamazdı” diyor. Klasik Türk motiflerinden, çini desenlerinden etkilenir, dizaynlarında sık sık kullanırmış. Örneğin, ilkbaharda dizaynlarına lale motifleri koyar, karanfil desenleri çizermiş. Çizimlerini Paris’te Christian Dior’a götürürmüş. Onlar da hem renklere hem desenlerine bayılırlarmış. Bir seferinde koyu mor ile cam göbeği renklerini dizaynında bir ortada kullanmış. Algan, bu renk kombinasyonu karşısında Paris’in ayağa kalktığını anlatıyor.
KUR’AN’I FRANSIZCA OKUDUM
Yazlarını Büyükada’da tekrar Osmanbey’de olduğu üzere kozmopolit bir ortamda geçirmiş. Meskenleri sıklıkla sanatçı, şair, gazeteci konuklarla dolup taşarmış. Bu şenlikli, cıvıl cıvıl konuttan sonra ortaokul eğitimini İstanbul’da aynaya bakmanın bile yasak olduğu, katı disiplinli bir Katolik okulu olan Notre Dame de Sion’da almış. Buradaki katı disiplinle geçen günleri şöyle anlatıyor: “Türkçe derslerimiz de vardı. Dinimize karışmazlardı yalnız bizi kapatıyorlardı. Koyu renkli fileler, şapkalar ile başımızı kapatır, kapkara çoraplar giyerdik.” Notre Dame de Sion’un akabinde lise tahsili için bu kere ailesinden çok uzaklara Fransa’ya Versailles Lisesi’ne başlamış. Lisede eşi Cezayirli olan bir edebiyat öğretmeni varmış. Algan’ı fark edince yanına gelip, “Sen Müslüman mısın, Kur’an’ı okudun mu?” üzere sorular sormuş. Algan, “Eski Türkçe okumayı bilmiyorum. Biz yalnızca Kur’an’ı öpüp başımıza koyarız” diyince ona Fransızca Kur’an çevirisini okumasını tavsiye etmiş. Bu okumalardan nasıl etkilendiğini “Ben Fransızcasını okudum ve oradan neler çıkardım… Kur’an ne demek, namaz ne demek öğrendim. Ben yoga biliyordum, namaz nedir bilmiyordum. Baktım ki soğuk su ile abdest almak yogadan evvel nöronları ıslatmak üzere. Halalarım namaz kılıyordu lakin onlar da Girit göçmeniydi yarı Türkçe yarı farklı bir lisana sahiplerdi” diyerek anlatıyor Algan.
Liseden döndüğü yaz, şimdi 19 yaşında bir genç kız. Sık sık arkadaşlarıyla partilere katılıyor, âlâ de dans ediyormuş. Bu buluşmalardan birinde Beklan Algan ile tanışmış. Yılbaşında tanışıp 27 Ağustos’ta evlenmişler. Bu yıldırım üzere tanışma ve evlilik kavgasız gürültüsüz, tam 53 sene, Beklan Algan’ın vefatına kadar büyük bir aşk ve bağlılıkla sürmüş. Evvel Amerika sonra Paris ve Almanya… Pek çok ülkeye birlikte gitmiş, sanatlarını birlikte icra etmişler.
BALAYINA DEĞİL ÇALIŞMAYA GİTTİK
Amerika’ya taşınmaları Beklan Algan’ın ailesinin işi sebebi ile olmuş. “Beklan da esaslı bir ailenin oğluydu. Lakin benimkine nazaran çok önemli bir ailesi vardı” diyor Algan. Ailenin krom madenleri varmış ve şirket Niagara Falls’taymış. O periyotta tüm yeni evli çiftlerin balayı için gittiği yere onlar çalışmak için gitmiş. Kanada’da bulunan bu yer Niagara Şelalesi dışında sadece fabrikaların ve fabrika personellerinin meskenlerinin bulunduğu sıkıcı bir kentmiş. İkisi de burada yaşamaktan mutsuzmuş. “Beklan, o işi yapmayı o kadar istemiyordu ki, kromların oraya çıktığında başı tutuyor, düşüp bayılıyordu” diyor Algan.
Tiyatro tutkusunun peşinden giden birinci Beklan Algan olmuş. Evvel o, akabinde onu kıskanarak Ayla Algan New York Actors Studio’ya girmiş. Algan, giriş imtihanlarının zorluğu ile tanınan Actors Studio’ya girmek için elma ağacı olmuş ve çift Kanada’dan New York’a taşınmış. “Sonra vakit geçti Beklan’ın ailesi ile aramız bozuldu. Babası maden mühendisliği okulunu bitirsin istiyordu. O vakitler kimse çocuklarına tiyatrocu ol demiyordu ki” diyen Algan, bugün tiyatrocu olmaları için çocuklarını yüreklendiren anne babalara şöyle sesleniyor: “Şimdi bakıyorum da helal olsun diyorum pek çok anne babaya. Hani bana öğrenci yolluyorlar ya. Biz çok namuslu bir sanat dünyası yaşadık. Ayrılma yok, hengame gürültü yok. Kendi başımıza ilerlemeye, vatana layık olmak için çalıştık. Bu yüzden bugün her anne-baba bana çocuğunu yollarken, ‘Size emanet’ diyor. Bugün hala benimle kalan öğrencilerim var. Gelir, hatta burada yatıya kalır eğitimleri bitince sarfiyatlar.”
Algan, “Yetenek inanmıyorum, yaratıcılığa inanıyorum” diyor. Yetenek onun için “Ne olmak istediğini çok âlâ bilmek ve bunun için çalışmak”mış. Şayet ne olmak istediğinden emin değilsen on sene de on beş sene de çalışılsa bir sonuç elde edilemeyeceğini söylüyor. Oyuncu olmak isteyen bir gencin kesinlikle, psikoloji ve sosyoloji bilmesi gerektiğine inanıyor Algan. Birebir vakitte kendini daima geliştirmek için okumalar yapması ve eğitim alması gerektiğini savunuyor.
HAYATIMIN ROLÜ HAMLET
1980’de Berlin’e giden Algan, burada Schaubühne Tiyatrosu’nda dört yıl boyunca personel tiyatrosu yapmış. Türkiye’den personel gidenlenlerin öyküleri tekrar oradaki Türk emekçilere sergilenmiş. Bilhassa “Giden Tez Geri Dönmez” oyunu çok sevilmiş. 1984 yılında ise İstanbul’a dönerek meslektaşlarıyla birlikte BİLSAK Tiyatro Atölyesi’ni kurmuş. O gün bugündür Türkiye’de tiyatro çalışmalarına ve yeni oyuncular yetiştirmeye devam ediyor. “Bir rol olsa, sonsuza kadar onu oynasam” dediği bir karakter olup olmadığını soruyorum Algan’a. Tereddütsüzce “Hamlet” yanıtını veriyor ve nedenini anlatıyor: “Çok güç bir oyun. Bayan yahut erkek oynasın fark etmez. O adamı anlamak çok güç. Bir defa Orta Çağ’ı deşeceksin. O günün sosyolojiyle Pre-Rönesans’a gideceksin. Zira Hamlet, Pre-Rönesans. Oyunda Shakespeare bir gönderme yapmış. Okuduğu yer, Gutenberg Üniversitesi. Orada kim var? Protestanlığı kuran Martin Luther. Bugün iki Hamlet oynuyor ancak bu oyuna bugünün gözünden bakmak olmuyor. Farklı bir iş bu, ihtiyarların işi. Ben 86 yaşındayım. Tiyatro için 86 sene az mı?”
REDDEDİLEN FIRSATLAR
Dünya çapında bir dijital dizi/film platformunda oynamak bugün bile pek çok oyuncunun hayali iken bu türlü teklifleri tekraren reddeden Algan’a soruyorum, “Herkes vatanını sever fakat bu cazip teklifleri reddedecek kadar vatana düşkünlük nasıl olur” diye. “Bilemiyorum… Babam Girit göçmeni idi, Giritli idi. 18 yaşında Türkiye’ye geldi. Annem bu topraklarda doğmuş bir Giritli. Hatta annemin büyük babası da. Bunlar hem sapına kadar Müslümandı hem de vatanperverdi” diyerek cevaplıyor. New York Actors Studio’da aldığı eğitimden sonra evvel Hollywood, akabinde Fransa’nın en büyük ajanslarından teklifler geliyor. Algan’ın bu teklifleri reddedişi ise her seferinde ülkesi ve gelenekleri için oluyor.
Hollywood’da starlar periyodu devam ederken, yetenek kaşifleri Algan’ın da peşine düşüyor ve Colombia Pictures, Algan’dan komedyen Fannie Brice’in hayatını anlatan Funny Girl sinemasında oynamasını istiyorlar. O denli ki teklif Algan’a masraf gitmez Times mecmuasında, “Funny Girl’ü bir Türk kızı oynuyor” haberleri çıkmaya başlıyor. Algan, sadece bir sinema diye düşünerek kabul etmek niyetindeyken onu uyaran ise New York Actor Studio’nun eski öğrencilerinden Marlon Brando oluyor. Algan’a “Burada kalmaya niyetli değilsen, bu piyasaya girmek istemiyorsan sakın imzalama. Ben Columbia Pictures’tan hâlâ kendimi satın alamadım” diyor. Böylelikle “Sen tanınmıyorsun, biz seni tanıtacağız, yetiştireceğiz. Senin için masraf yapacağız” vaadinde bulunan Columbia Pictures ile hayatını bağlayacak sekiz yıllık kontrat imzalamaktan vazgeçiyor. Algan, hayatını değiştirecek bu teklifi reddedişini, “Amerika aslında bizi sersemletmişti.Hollywood’a gidersem okulu tahminen de kocamı bırakacaktım. Biz hâlâ geleneklerine bağlı bir karı koca idik. Anadolu’ya, Türkiye’ye sevdalı oyunculardık. Onun için hiç pişman değilim” diyerek anlatıyor.
Bir fırsat da bu kere Fransa’da yaşarken ve Mehmet Ulusoy’un Özgürlük Tiyatrosu’nda oynarken geliyor. Algan gelen teklifi şöyle anlatıyor: “Ölü Canlar’da Rus bir bayanı canlandırıyordum. O sırada oyuna Brigitte Bardot’un da ajansı olan Fransa’nın en büyük ajansından bir bayan geldi. ‘Siz Rus değil misiniz’ diye sordu. ‘Yok madam’ dedim. ‘Vallahi ben Rusum beni bile kandırdınız’ diyerek tebrik etti. Akabinde bana bir rol teklif etti. Belmondo’yla oynayacağım hoş bir sinema teklifi. Bir mafya sineması, benim rolüm çok âlâ. Esrar içen bayanları koruyorum. Lakin gel gelelim sinema Türkiye’yi rezalet gösteriyor. O sırada da dünya Bülent Ecevit’ten haşhaş ekimi için hesap istiyordu. Halbuki Türkiye sadece ilaç sanayii için kullanıyordu. Ben bu türlü bir sinemada oynasaydım bunun hesabını canlarıma, can kardeşlerime nasıl verecektim?”
MUHSİN ERTUĞRUL KEÇİLERİ KAÇIRMIŞ
“Muhsin Hoca, Kent Tiyatroları’nın başındaydı ancak gelir giderdi. İstifası cebinde hazırdı” diyor Algan, Muhsin Ertuğrul için. İstemediği bir şey yaptıkları vakit şapkasını giyer, “Allah’a ısmarladık” der gidermiş. Kent Tiyatroları’nın başına son gelişi 1958 yılında olmuş. Bu devirde birçok yurt dışında eğitim görmüş yeni jenerasyon tiyatrocularla yeni bir devir başlatmış. Üsküdar Tiyatrosu’nu ve Kadıköy Tiyatrosu’nu açmış ve Rumeli Hisarı temsillerini başlatmış. Ayla Algan ve Beklan Algan’ı da çağıran Muhsin Ertuğrul’muş. Rumeli Hisarı temsilleri başladığında Ertuğrul için çıkan bir söylentiyi Algan şöyle anlatıyor: “Kim çıkardı bilmiyoruz fakat Muhsin Hoca için bir söylenti çıkmıştı, “Muhsin Ertuğrul, keçileri kaçırmış” diye. Bu söylentinin iki manası vardı. Birincisi hakikaten o vakitler Rumeli Hisarı’nda bizim tiyatro yaptığımız yerde keçiler otluyordu. “Muhsin Ertuğrul ıssız bir yere tiyatro kurdu” diye keçileri kaçırdı sandılar. O periyotta o bölgede bırakın bir gazinoyu tost yapan bir büfe bile bulamazdınız. Bugün cami olan o yerdeki amfiyi Muhsin Ertuğrul kurdu ve oradaki tiyatro çok tuttu. Beşerler otobüslerle gelmeye başladılar. O yüzden bu laf iki manalıdır. Burada geçmişte cami olduğu için birtakım beşerler bunu yanlış buldu lakin biz orada klasik oyunlar ortaya koyduk. Avrupa’da, özellikle Fransa’da bu türlü dini yerlerde, eski şatolar önünde daima tiyatro yaparlar. Dini oyunlar örneğin, İsa’nın kurtarılması üzere oyunlar oynarlar. Müslümanlıkta görsel olmadığı için hitabet daha önde. Ancak biz de okuyan okumayan herkesin anlayabilmesi için daima ağır, öğretici oyunlar sergiledik.” Tekrar Rumeli Hisarı’nda Beklan Algan’ın Macbeth’ı oynanırken oyuncular sadece sahnede kalmayıp tüm surları oyunun bir dekoru olarak kullanmış. Hatta surlara asılı Orta Çağ bayraklarını gören tekneler, gemiler “Burada ne oluyor?” diye şaşırıyorlarmış.
BİR OYUNCUNUN YEDİ HOCASI OLUR
Rumeli Hisarı’nda oynanan oyunlar çok ilgi görse de bu oyunların maliyetlerini karşılamak takım için zorlayıcı oluyormuş. Örneğin, tiyatroya gidip gelme maliyetinden kısmak için oyunculara orada eski, yıkılmak üzere bir yalı kiralanmış. O devirde bölgedeki yalılar, yıkılıp yerine apartman yapılması istendiği için şuurlu bir formda tamir edilmiyor, bakım yapılmıyormuş. Hasebiyle bu üfleseniz yıkılacak yapılar çok ucuza kiraya veriliyormuş. Algan, “Biz tuttuğumuz yalı ayakta kalsın diye elimizden geleni yapıyor, bakıyor onarıyorduk” diyor ve yalıya gelen ünlü iş adamı Vehbi Koç ile olan anılarını anlatıyor: “Biz yalıda otururken bir gün Vehbi Koç ziyaretimize gelmek istedi. Biz de çok sevindik. Herhalde kent tiyatroları için bir yer daha açar diye düşündük. Zira yalnızca bir tiyatro vardı. Biz hazırlık yaptık, Vehbi Koç Beyefendi bizim yalıya geldi. Muhsin Hocayla yalının terasında oturdular, konuşuyorlar. Biz de pencerelerden bakıyoruz. Bakalım Vehbi Koç bize bir tiyatro yapar mı yapmaz mı diye. Beş on dakika sonra Vehbi Koç ‘Allah’a ısmarladık’ dedi, gitti. Biz de paldır küldür indik aşağı. ‘Hocam, ne dediniz de adam kaçtı?’ diye sorduk Muhsin Ertuğrul’a. ‘Hiçbir şey demedim’ dedi. Meğerse Koç, ‘Tiyatro para kazandırır mı?’ diye sormuş. Hoca da ‘Bir tiyatro oyuncusunun yedi hocası olur. Diksiyon, vücut hocası, rejisörlük için öbür, müelliflik için, edebiyat için diğer bir hocayla çalışılır. Bu türlü olunca para kazandırmaz’ demiş.”
ERİVAN’DA ÇANAKKALE TÜRKÜSÜ
Tiyatronun yanında müzik çalışmalarıyla da tanıyoruz Algan’ı. Üstelik bir solist olarak ülkesini ve kültürünü dünyanın dört bir yanına taşımış. 1972-1979 yılları ortasında Paris’te yaşarken Turizm Bakanlığı’nın isteği üzerine Yunus Emre’nin 650. yıl dönümü için bir albüm hazırlamış. Kızı için isim ararken tekrar Yunus Emre’den ilham alışını şöyle anlatıyor: “Bütün dünyaya daha 13’üncü asırda ‘Sevelim, sevilelim’ diyen Yunus Emre’yi tanıtıyordum. Anadolu’da yaşayan Yunus Emre, bu kelamları söylerken, o sırada Avrupa karanlık çağını yaşıyordu. Ben bu dünyaya davi için gelmedim, yani hengame etmeye gelmedim, barış için geldim demek yerine ‘sevi’ için geldim diyor şiirinde. Münasebetiyle kızıma koyduğum ‘Sevi’ ismi hem barış hem de aşk yerine geçiyor.” Ayla Algan, müzik çalışmaları ile evvel 1973’te Bulgaristan’daki Milletlerarası Altın Orfe Müzik Yarışması’nda savaş zıddı bir müzik söyleyerek ikincilik almış. Akabinde 1977’de Polonya Sopot Festivali’nde Kızılderililerin sıkıntıları üstüne bir müzik ile bu defa dünya birinciliğini kazanmış. Müzik söylediği sırada Dışişleri Bakanlığı’na bağlı devlet sanatkarı olarak pek çok ülkeye gitmiş. Bu turnelerden birinden hoş bir anısını bizimle paylaşıyor: “Dünya birinciliğini kazandığım vakitler. Birinci gittiğim yerlerden biri Erivan. Biliyorsunuz Ermenilerle büyük iç savaşlarımız var. Ben onlara iç savaş diyorum. Vereceğim konsere Ermeni şair Aznavour’un yeniden Ermeniler için yaptıkları bir müzik ile başlayayım dedim. Politik arbede olmasın diye. Hiç oralı olmadılar. Müzik bitti ve benden Türkçe Çanakkale Türküsü’nü istediler. Bana “Gardaşım, o şarkıyı söyle” dediler. Bunu söyleyen Ermeni izleyiciler. Orkestraya döndüm ve ‘Siz biliyor musunuz bu şarkıyı ne yapacağız?’ diye. Hiç prova yok, müzik başladı ben söyledim sonrasında halvet olduk seyirciyle. Akabinde benim bayan özgürlüğü için yaptığım Koca Öküz müziğini söyledik. Çok hoştu.
