Aşıklı Höyük Dostları Derneği, AB tarafından desteklenen ve Universitat Autònoma de Barcelona ve University of Dundee ile birlikte yürütülen “Sanat ve Arkeoloji” projesinde keyifli sona ulaşıldı. Türkiye ile yurt dışından sanatkarları bir ortaya getiren, arkeoloji ve sanat yolu ile bir diyalog oluşturmayı hedefleyen “Sanat ve Arkeoloji” projesi kapsamında İngiltere, İspanya, ABD, Kolombiya ve Türkiye’den 13 sanatkarın bir ortaya gelerek oluşturdukları Hafriyat İzleri standı geçtiğimiz günlerde yuvaya dönüş yaparak Aksaray Müzesi’nde kapılarını açtı.
Orta Anadolu’nun en eski yerleşim yeri Aşıklı Höyük’ten ilhamla görsel sanatın farklı alanlarında üretilen eserler, Hafriyat İzleri başlığıyla geçtiğimiz aylarda İstanbul’da Tarihi Kethüda Hamamı’nda sanatseverlerle buluşmuştu. Stant, daha sonra proje ortakları olan, İskoçya Dundee Üniversitesi ve Barcelona Özerk Üniversitesi’nin akabinde “Yuvaya Dönüş” ismiyle fikrin doğduğu topraklara, Aksaray’a döndü. Farklı disiplinlerden sanat yapıtları, Aşıklı Höyük’ten çıkan buluntularla birebir çatı altında Aksaray Müzesi’nde sergileniyor.
Yeni Şafak Pazar olarak yuvaya dönen Hafriyat İzleri standını Aksaray Müzesi’nde görme imkânı yakaladık. Standın akabinde sanatkarlara ilham olan Aşıklı Höyük’ü Prof. Dr. Mihriban Özbaşaran ve hafriyat grubu mesken sahipliğinde gezdik.
BİR SANATKARIN HAYALİ
“Bu proje bir sanatkarın hayalinden doğdu” diyen Hafriyat İzleri standının küratörü, sanat tarihçisi Fırat Arapoğlu, projenin Katalan-İngiliz sanatçı Eva Bosch’un daha evvel Aşıklı Höyük ile yollarının kesişmesi ile ortaya çıktığını söylüyor. Eva Bosch ve Kolombiyalı meslektaşı Blanco Moreno burada alanı gezerek hafriyat takımı ile vakit geçirmiş ve Hafriyat İzleri standının fikri ortaya çıkmış. Geçmişte hafriyat grubu ile tanışıklığı olan ve Aşıklı Höyük için çeşitli belgesel çekimlerinde bulunan Emre Zeytinoğlu’nun da projeye dahil olmasıyla proje küratörlüğü Fırat Arapoğlu’na teklif edilmiş. Bilhassa İstanbul dışındaki, Anadolu’da gerçekleştirilen projelere karşı büyük bir heyecan duyduğunu söyleyen Arapoğlu, projeye katılmasıyla büyük bir küme standına dönüşen proje için uygun isimler kimler olur sorusunun peşine düşmüş. Arapoğlu ve standın eş küratörü Gary Sangster, arkeolojiye ve disiplinler ortası çalışmaya ilgi duyan, gişe standı üzere değil de hakikaten bu projeye vakit ayıracak isimleri bu projeye dâhil etmişler.
Özgül Arslan, Eva Bosch, Şahin Domin, Ahmet Rüstem Ekici ve Hakan Sorar, Leyla Emadi, Stephen Farthing, Murat Germen, Osman Nuri İyem, Blanca Moreno, Dillwyn Smith, Hakan Sorar, Anita Taylor ve Emre Zeytinoğlu projede yer alan isimler olmuş. Sanatkarlar ve küratörler birlikte evvel Aşıklı Höyük’ü ziyaret ederek, buradaki arkeologlarla tanışıp sohbet etmiş ve hafriyata dair geniş bir fikre sahip olmuşlar. Akabinde kendi her biri kendi kentine dağıldığında da bu sohbetler çevrimiçi olarak devam etmiş. “Küratörler olarak bu stant ile çok mecralı, çok farklı alanlardan üretimler sunmayı hedefledik” diyen Arapoğlu, üretimini bildikleri ve beğendikleri isimler ile bu projede olmaktan memnuniyet duyduğunu da belirtiyor.
DÖRT FARKLI KENTTE AŞIKLI RUHU
Aksaray, standa mesken sahipliği yapan son yer olmasının yanı sıra ilhamın doğduğu topraklar olması sebebiyle de “Yuvaya Dönüş” hissini güçlü bir halde temsil ediyor. Dört farklı kentte, üstelik birbirinden kültürel manada çok farklı yerlerde, farklı ziyaretçi kitleleri için düzenlenen Hafriyat İzleri standı elbette her yerde sanatseverlere farklı bir tecrübe sunuyor. İstanbul’a bir Mimar Sinan yapısı olan Tarihi Kethüda Hamamı’nın stant için harika bir lokasyon olduğunu söyleyen Arapoğlu, “Tarihi yerlerde çağdaş sanat stantlarının düzenlenmesi zordur. Lakin Kethüda Hamamı tüm bu şartlara karşın projenin en vurucu, ana standıydı diyebilirim” diyor.
İstanbul’un akabinde İskoçya Dundee Üniversitesi’ndeki stant, hoş sanatlar fakültesi galerisinde açılması sebebiyle mekânsal açıdan epeyce avantajlı olmuş. Üç binin üzerinde ziyaretçi sayısı ile ağır bir ilgiyle geçen stant, hoş dönüşlerle sıradaki durağı Barcelona’ya uğurlanmış. Barcelona Özerk Üniversitesi’nde açılan stant, hem arkeoloji kısmının olduğu fakülte binasında hem de kütüphane binasında birbirlerine simetrik olarak kurgulanmış. Bir üniversite yerleşkesinde sanat yapıtları sergilemenin farklı bir tecrübe olduğunu söyleyen Arapoğlu, “Üniversitede bir sanat standı açmak elbette öğrencilerin ilgisini çekiyor. Hem arkeoloji hem de başka toplumsal bilimler öğrencilerinin ilgisi yüksek oldu” diyor. Stant, son ayağı olan Aksaray’da ise Aksaray Arkeoloji Müzesi’nin konferans salonunda ziyaretçisi ile buluşuyor. Farklı disiplinlerden sanat yapıtları, Aşıklı Höyük’ten çıkan buluntularla tıpkı çatı altında Aksaraylılara sunuluyor.
Aşıklıların obsidyen aynaları
Dundee Üniversitesi Sanat ve Tasarım Okulu Dekanı Prof. Anita Taylor, Hafriyat İzleri standının fikir sahibi ve sanatkarı Eva Bosch’un daveti ile 2019 yazında Türkiye’ye gelmiş. Aşıklı Höyük kazılarını ziyarete gelen sanatçı takım içerisinde olan Taylor, “Daha evvel Türkiye’deki çeşitli arkeolojik alanları, tarihi yerleri ziyaret etmiştim ancak Aşıklı Höyük’ü duymamıştım” diyor. Bosch’un “Arkeoloji ve sanatı bir ortaya getirebilecek bir proje yapabilir miyiz?” fikriyle Avrupa Birliği fonuna başvurmak istemiş. Lakin proje için bir AB ortağı gerekliymiş. Taylor, Dundee Üniversitesi’ndeki akademin vazifesiyle hem bu paydaşlığın sağlamış hem de stant için ürettiği altı fotoğraf ile sanatçı olarak projede yer almış.
Taylor, daha önce spesifik olarak arkeoloji değilse de kültürel miras alanlarında sanatkarların da araştırmacı olarak nasıl çalışabileceği ile ilgili bir çerçeve oluşturmak ismine çalışmalarda bulunmuş. Aşıklı Höyük’te ise bu çalışmanın uygulamasını yapma fırsatı bulmuş. Taylor yapıtlarını “Aşıklı’ya şahitlik etmek” fikirden ilhamla üretmiş. Aşıklı Höyük bölgesindeki hafriyatlarda sıklıkla rastlanan bir volkanik taş olan obsidyeni bir ayna olarak kullanan Aşıklıların iddiası yansımalarından yola çıkmış. Taylor, “Aşıklıların, kendilerini görmek için bu siyah ve parlak taşı ayna olarak kullanmaları benim için değişik bir bilgiydi. Ben de obsidyen modüllerine bakarak kendimi görmeye ve gördüğümü resmetmeye çalıştım” diyor. Aşıklıların kendi vakitlerinde bir fotoğraf yapmak isteselerdi kullanabilecekleri gereçlerden biri olan kömürü kullanmış.
Orta Anadolu’nun sıfır noktası
Aşıklı Höyük’teki birinci arkeolojik hafriyat çalışmaları, 1989 yılında, Mamasun Barajı’nın su seviyesinin yükseltilmesine karar verilmesi münasebetiyle höyüğün su altında kalacağının anlaşılması üzerine Prof. Dr. Ufuk Esin başkanlığında başlatılmış. 2006 yılından itibaren Prof. Dr. Mihriban Özbaşaran ile Dr. Güneş Duru’nun başkanlığında başlayan yeni devir hafriyatları ve araştırmalar, milletlerarası uzmanların iştirakiyle 33. yılında devam ediyor. Geçtiğimiz yıllarda “Deneysel Aşıklı Evleri”ni inşası ile kültür turizmine açılan höyükte yıl boyunca arkeolojik çalışmalar devam ediyor. Aksaray Müzesi’nde sergilenen kafatası ile bilinen en eski beyin operasyonunun bu bölgede yapıldığı saptanmış. Bölgede ayrıyeten Aşıklı halkının burada bulunduğu bin yıl içinde hangi zorluklarla nasıl gayret ettiği, kalabalık topluluklar hâlinde nasıl yaşayabildikleri, iktisat ve teknolojilerindeki değişim araştırılıyor. 33 yıllık bir hafriyat olmasına karşın Aşıklı Höyük’te hala cevaplanacak çok fazla soru var. Bu soruların cevaplanması için Aşıklı Höyük’ün daha fazla tanınması ve hafriyatın muhakkak maddi imkânlara sahip olması gerekiyor.
Aşıklı’yı terk eden adam
Sanatçı Şahin Domin, proje teklifi üzerine şimdi Aksaray’a gelmeden Aşıklı Höyük üzerine biraz araştırma yapmış. “Araştırma yaparken hiç imaj görmedim. ‘Herhalde buluntuların birçok müzede yahut sergilememişler. Tahminen de hafriyat çok yenidir’ diye düşündüm” diyen Domin, hafriyat alanına gittiğinde sıradışı bir hafriyat alanı gördüğünü söylüyor. On bin beş yüz yıl öncesine dair bir yerleşim yerinde bin yıllık bir ömrün izlerini süren Aşıklı Höyük hafriyatında alışılmış arkeolojik kazıların bilakis görülebilecek, ilham alınabilecek çok az malzemeye rastlamışlar.
Tam bu noktada sanat ve arkeoloji işbirliği devreye girmiş. Aşıklı Höyük Hafriyat Lideri Prof. Dr. Mihriban Özbaşaran ve hafriyat takımında yer alan arkeologlar ilham olabilecek pek çok bilgiyi sanatkarlara aktarmış. Bölgede yerleşikliğe geçen birinci avcı-toplayıcılardan olan Aşıklılar, geçen bin yıl içerisinde tarımı bulmuşlar, koyun ve keçiyi evcilleştirmişler. Bulundukları bölgede komünal bir ömür süren bu topluluğun tüm konutları birbirini birebiri olarak yapılmış. Höyük zirveden en tabana kadar incelendiğinde buradaki konutların üç yüz defa yıkılıp tekrar yapıldığı ortaya çıkıyor. Tüm bu bilgiler ışığında “Peki Aşıklılar neden burayı terk etmiş?” sorusu Domin’in yapıtındaki çıkış noktası olmuş. Ahşap kullanarak tamamladığı heykele “Aşıklı’yı terk eden adam” ismini veren Domin, heykelin yüzüne açıkça okunabilecek bir tereddüt sözü yerleştirmiş. Heykelin üzerine yerleştirildiği tabanda farklı dinlere ilişkin farklı semboller iliştirilmiş. Taban içerisine yerleştirdiği cenin formundaki meyyit ise geçmişte bu yörede yaşayan insanların gömülme tekniğini temsil ediyor.
