MEKKE’Yİ ZİYARET EDEN EN ÜNLÜ BATILI:
Sir Richard Burton
Tüm vakitler içinde, Mekke’yi ziyaret eden en ünlü yabancı, hiç elbet ki İngiliz Sir Richard Burton’du (1821-1890). Çocukluktan itibaren lisana büyük yatkınlığı olan Burton, 18 yaşına gelmeden en az beş lisanı kusursuz halde konuşmaya başlamıştı. Arapça da bu lisanlardan biriydi. Kendisini İngiliz Kraliyet Coğrafya Topluluğu’na kabul ettirmek isteyen Burton, Mekke’ye gitmeyi planladığını belirterek, finanse edilmesini talep etti. Topluluk idaresi, heyecanlı gencin bu sıkıntı işi başarabileceğinden emin değildi, lakin tekrar de kendisine bir talih vermeyi kabul ettiler.
Müslüman dünyanın merkezine seyahat için bütün hazırlıklarını tamamlayan -bu ortada sünnet bile olan- Burton, 32 yaşında artık yola çıkmak için hazırdı. İrlandalı bir babanın oğlu olmasına karşın koyu renkli bir cilde sahip bulunuşu, işini kolaylaştırmıştı. Kendisine bulduğu yeni kimliğe nazaran, o artık Richard Burton değil Hindistan doğumlu, Abdullah isimli bir Afgan tüccardı.
Richard Burton, 1853’te Mısır üzerinden katıldığı bir hac kafilesiyle yola çıktıktan sonra, Kızıldeniz’deki Yenbu limanında karaya çıktı. Tehlikeli bir seyahatin akabinde Mekke’ye ulaşınca haccın bütün gereklerini büyük bir ustalıkla yerine getirdi. Günler boyunca kendisine rastgele bir kuşkulu bakış yönelmedi. Hac günleri sona erdikten sonra Burton, Mekke’den çabucak ayrılmadı. Başında yapmak istediği bir iş daha kalmıştı: Kâbe’nin içine girecekti.
Mekke’yi ziyaret etmek üzere sıkıntı bir işin üstesinden gelip haccını yapan Burton’un, Kâbe’nin içine girme ihtimali neredeyse sıfıra yakındı. Lakin o vazgeçmedi. Mekke’de ahbap olduğu bir gencin yardımıyla emeline ulaştı ve orada iki rekât namaz kılmayı da başardı. Burton, Mekke’den sonra gittiği Medine’de de bir ay kalarak, hem kentin içini hem de etrafındaki bölgeleri detaylı biçimde gezip kayıt altına aldı. İngiltere’ye dönünce, izlenimlerini ve yaşadıklarını “Medine ve Mekke’ye Hacca Dair Şahsî Bir Anlatım” ismiyle 3 ciltte kitaplaştırdı. Anlatımlarında vakit zaman Burckhardt’ın tasvirlerinden de istifade eden Burton’un Mekke ve Medine hakkında yazdıkları, Batı dünyasının Arabistan’a dair algısının şekillenmesinde büyük rol oynamıştır.
DİKKATLİ BİR HOLLANDALI ŞARKİYATÇI:
Snouck Hurgronje
19. yüzyılda Mekke’yi ziyaret eden son Batılı, Hollandalı akademisyen ve müellif Snouck Hurgronje’du. 1857’de Protestan papaz bir babanın oğlu olarak dünyaya gelen Hurgronje, Leiden Üniversitesi’nde Şarkiyat eğitimi aldı. 1880’de hocası M. J. De Goeje’nin yönlendirmesiyle İslâm’da haccın ehemmiyeti ve haccın tarihi konusunda doktora yaptı. Doktorasını bitirmesinin akabinde, Endonezya’ya gönderilecek sömürge memurlarına lisan ve kültür dersleri verdi. 1884’te, yeniden hocalarının işaretiyle, Cidde’ye giderek beş ay kaldı. Arabistan’da daha uzun mühlet yaşayabilmek ve haccı gözlemlemek için, bayanın huzurunda resmen İslâm’ı kabul ederek “Abdulgaffâr” ismini aldı. O periyotta Hicaz Valisi olan Osman Nuri Paşa’ya yanında getirdiği bir fotoğraf makinesini ikram etmesi sayesinde, paşadan Mekke’ye giriş için yazılı müsaade koparmayı başardı.
Buraya kadar öyküleri anlatılan bütün Avrupalılar, Mekke’ye Arap kıyafetiyle ve Müslüman kılığında girmişlerdi. Mekke’ye Batılı kıyafetle ve kendi kültürel öğeleri içinde giren birinci Batılı Herman Bicknell’di (1830-1875). Arapça ve Farsça’ya ana lisanı seviyesinde hâkim olan Bicknell, 1862’de İslâm’ı seçtiği Kahire’den Mekke’ye geçerek hac vazifesini yerine getirdi. Literatüre Hâfız şiirlerini İngilizce’ye çeviren adam olarak geçen Bicknell, hac seyahatine dair rastgele bir yazılı eser bırakmamıştır.
BU KERE SAMİMİ BİR MÜSLÜMAN:
Johann Ludwig Burckhardt
Finati’yle tıpkı yıl, yani 1811’de Mekke Batılı bir gezgini daha ağırladı. Bugün Ürdün topraklarında yer alan Petra harabelerinin kâşifi olarak tarihe geçen İsviçreli gezgin ve oryantalist Johann Ludwig Burckhardt, Mekke’yi ziyaret etti.
Kendisinden evvelki gezginlerin tersine, Mekke’de epey uzun bir müddet -üç ay- ikamet eden Burckhardt, izlenimlerini detaylı bir formda kaleme aldı. Burckhardt’ın Kâbe’ye, ibadet yollarına, Mekke halkının günlük ömrüne, kültürel ögelere ve kentin fizikî yapısına ait müşahedeleri, kendisinden sonraki bütün gezginlere kaynaklık teşkil etti. Hazırladığı Mekke haritaları, günümüzde hâlâ önemli birer kaynak olarak kabul edilmektedir. Üç ayın akabinde, Medine’yi de ziyaret ederek burada da yeniden uzun müddet kaldı. Medine için de detaylı betimlemeler ve anılar kaleme alan Burckhardt, daha sonra seyahatini tamamlayarak Kahire’ye döndü.
Johann Ludwig Burckhardt, 15 Ekim 1817’de Kahire’de hayatını kaybettiğinde, şimdi 33 yaşındaydı. Kendisinin bu bahiste açık bir beyanı bulunmasa da, Burckhardt’ın İslâm’ı samimi biçimde benimsediği düşünülmektedir.
HAREM’DE BİRİNCİ GAYRİMÜSLİM:
Ludovico de Varthema
Elde bulunan resmî kayıtlara nazaran, Mekke’ye girmeyi başaran birinci gayrimüslim, 15. yüzyılda yaşayan Ludovico de Varthema isimli bir İtalyan. Vasco da Gama ve Leonardo da Vinci ile çağdaş olan Varthema, 1465 yılı civarında dünyaya geldi.
1500 yılında Venedik’ten denize açılan Ludovico de Varthema’nın birinci durağı, Mısır’ın İskenderiye kenti oldu. Oradan geçtiği Kahire’de kısa bir molanın akabinde, deniz yoluyla Beyrut’a giden Varthema, kısa bir kara seyahatiyle Şam’a ulaştı. Arapça dikkatini çekince, bu lisanı hoş bir formda öğrenebilmek için Şam’a yerleşti ve iki yıl orada kaldı. 8 Nisan 1503 günü, Suriyeli bir hacı kılığına girerek, Mekke’ye giden bir kervanla yola düştü.
Ludovico de Varthema, hac ibadetinin detaylarını ve Mekke’nin tasvirini bir Batılı lisanda anlatan birinci yabancıydı. Kâbe’den ve örtüsünden başlayarak tavafı, sa’y ve öteki uygulamaları dikkatle not etmişti. Hacerülesved’i öpme merasimine katılan ve zemzem kuyusuna inip abdest alan Varthema, o periyotta Batı’da bir efsane halinde anlatıla gelen, “Muhammed’in kabri, Mekke’de havada durmaktadır” söylentisini de gerçeği şahsen görerek yalanlamıştı.
HARUN REŞİD’İN GİZEMLİ TORUNU:
Domingo Badia Leblich
Pitts’ten 127 yıl sonra bu kere gizemli bir İspanyol, Mekke kapılarında belirdi: Domingo Badia Leblich. 1766’da bugünkü İspanya’nın Barselona kentinde dünyaya gelen Leblich, genç yaşından itibaren Arapça’ya merak salarak, Kuzey Afrika’ya yerleşti. Mağrib bölgesinin çeşitli kentlerinde Arapça’sını ilerlettikten sonra, 1803’ten itibaren kendini “Ali Beyefendi el Abbâsî” formunda tanıtmaya başladı. Tezine nazaran, soyu Abbâsî halifelerinden Hârûn Reşîd’e dayanıyordu. Kuzey Afrika’dan doğuya yanlışsız seyahatlerine başlayan “Ali Bey”, Fas’tan Kahire’ye kadar olan bütün coğrafyayı adım adım dolaştı.
Ali Beyefendi, yalnızca meraklı bir gezgin yahut maceracı değildi. Fransa’da Napolyon Bonaparte hükümeti kendisini çoktan keşfetmiş ve özel bir misyonla görevlendirmişti. Ortadoğu ve Arap Yarımadası’na yaptığı seyahati daha sonra kaleme alan Ali Beyefendi, bölgedeki siyasî durumla ilgili uzun ve detaylı bir raporu da Fransız idaresine sunmuştu. İspanya’ya dönüşünde, evvel Cordoba daha sonra da Sevilla Valiliği’ne atandı. Fakat Fransızlar İspanya’dan çıkarıldığında bahtı bilakis döndü. Fransa’ya kaçmak durumunda kalan Ali Beyefendi, daha sonra yeni bir ajanlık misyonu için tekrar Ortadoğu’ya açıldı. Kendisine yeni bir soyluluk öyküsü uyduran Ali Beyefendi, 1818’de Halep’te hayatını kaybetti. Kimliği keşfedilmiş ve bir suikasta kurban gitmişti.
CEZAYİR’DEN ARABİSTAN’A UZANAN ESARET:
Joseph Pitts
Ludovico de Varthema’dan yaklaşık 170 yıl sonra, bu kez bir İngiliz denizcinin yolu Mekke’ye düştü. Joseph Pitts, Varthema üzere Doğu’nun egzotik keyiflerine meraklı bir serüvenci değildi. Bir savaş esiriydi ve tek isteği, bir an evvel konutuna geri dönebilmekti. Genç bir denizci olarak Akdeniz’de sefer yapan bir gemide çalışmaya başlayan Joseph Pitts, Cezayir açıklarında gemiye baskın yapan Berberîlere esir düştüğünde, yalnızca 17 yaşındaydı. Esirlerin baskına katılanlara dağıtılmasıyla Cezayirli bir askerin hissesine düşen Pitts’in ömrü, sıra dışı bir biçimde değişti. Efendisinin kendisine çok yeterli davranmasıyla Müslümanlığı seçen Pitts, 1680’de Cezayirli asker ve ailesine hac seyahatinde eşlik etti. Varthema’nın tersine Mekke’den hiç etkilenmemiş gördüklerini “sıradan” olarak yorumlamıştı. Tekrar de ibadet yöntemlerine dair anlattıkları, yaklaşık iki asır evvel Varthema’nın yazdıklarıyla birebirdi.
