Kitabın editörü, dostum Mesut Bostan Bizim Sinemalarımız Onların Filmleri’nden kelam edene kadar Satyajit Ray’in ismini duymamış, sinemalarını izlememiştim. Kitabın birinci on sayfasını okuduğumda yana döne Satyajit Ray’in sinemalarını aramaya başlamıştım. Doğrusu, hem kitap hem de izlediğim sinemalar, bende hazine bulmuş hissi uyandırdı. Daha doğrusu Satyajit Ray’le tanışma diyebileceğimiz bu kısa müddette tam da buna gereksinimim varmış diye düşünmekten kendimi alamadım.
Kitabın isminden başlayalım. “Biz ve onlar” ayrımı Batı dışı ülkelerin tamamı için geçerlidir. Batı’yla kastedilen ülkeler Avrupa kıtası ülkeler, Rusya ve Amerika’dır. Batı dışı ülkelerde Batılılaşma/modernleşme büyük bir sorun olarak günümüzde de tartışılıyor ve yaşanıyor. Zira modernizm bu ülkelere bir dayatma ve mecburilik olarak gelmiştir. Modernizm hiçbir Batı dışı ülkede kendi içinden doğmamış; kendi toplumsal, tarihi, kültürel, dini ve ekonomik kurallarının gereği olarak gerçekleşmemiştir. Fakat o denli yahut bu türlü yaşanmıştır. Bu ülkelerde modernizm/kapitalizm dışında bir hayat alternatifi de olmamıştır. Bu süreç tamamlanmış yahut bu süreçten sağ salim çıkmak için yollar bulunmuş da değildir. Bu yüzden Satyajit Ray’in Türk okuyucu ve izleyicilerine aşina gelmesi olağan. Onunla Türk düşünür, edebiyatçı ve sinemacılar misal değil, neredeyse tıpkı problemlerle boğuşmuş. Öyleyse rahatça söyleyebiliriz: Satyajit Ray’in “biz”den kastı neyse, onun içinde biz de varız.
BATI/DOĞU ÜZERİNDEN SİNEMA
Sinema da roman üzere Batı kökenlidir. Bu iki sanat için modernizmin evladı demekte sanırım sakınca yok. O yüzden roman da çabucak kabul edilip, adapte olunan bir çeşit olmamıştır. Sinema için ne söylenecekse roman için de Batı dışı toplumlar nezdinde o söylenebilir. Lakin “biz” de roman yazacak ve sinema çekecek. Bundan da kaçış yok. İçimize sinen ve artık kaldırıp atamayacağımız Batılılaşma problemiyle öbür türlü nasıl yüzleşeceğiz? O yüzden kanaatimce sinema ve romanla uğraşmanın Batılılaşmayla hesaplaşmaya dönüşmesi pek olağandır. Satyajit Ray hem sinemalarında hem de sinema üzerine yazılarında Batı’yla, batılılaşma olgusuyla hesaplaşma içine girer. Zira ortada bir “biz” vardır. Bu “biz” kendi kültür ve tarihini terk edip, Batılı kültür ve tarihini mi benimseyecektir? Benimsemek istese, bu mümkün müdür? İstemese, kaçacağı bir yer var mıdır? İkisi de olmayacaktır: Ne kendisi olarak kalabilecek, ne de “onlar”a dönüşebilecektir. Öyleyse tek tahlil yolu vardır: Hint metodu sinemayı yaratmak. Roman özelinde söylersek, yıllardır söz etmeye çalıştığım üzere, Türk metodu bir romandan neden kelam etmiyoruz, meğer edebiliriz. Nasıl ki Türk romanı deyince, Türklere mahsus anlatım, sistem, lisan ve usullerin roman sanatı içinde kullanımını ve Türklerin boğuştuğu mevzuların işlenmesini kastediyorsak, Hint sineması deyince de, Hintlilere mahsus davranış, duyuş ve yaklaşımların sinema sanatı içinde kullanılmasını ve Hintlilerin karşılaştığı sıkıntıların işlenmesini kastediyoruz.
BİZE İLİŞKİN SİNEMA NASIL OLMALI
Satyajit Ray bu noktada katiyetle taviz vermiyor. Kendi tabiriyle: “Sinemamızın en kıymetli eksiği biricik ve bariz formda Hint olan bir biçim ve söyleyiştir.” Ray, “Hint olan biçim ve söyleyiş”i yakalamak için evvel sinemanın ne olduğunu çözmek gerektiğini fark eder. Tıpkı alet edevatla, tahminen tıpkı tekniklerle sinema çekeceksin ancak bu Batı’ya değil sana ilişkin olacak. Kitabın ikinci kısmı “Onların Filmleri”ndeki yazılar bu tasadan yola çıkılarak yazılmış üzeredir. Ray, sinemalarından etkilendiği yönetmeleri okur, takip eder, düşünür. Onların kullandıkları teknikleri çözmeye çalışır. Bu ortada aklı fikri kendi ülkesindedir. “Bizim Filmlerimiz” kısmında Hindistan’da yapılan sinemaları düşünürken de, Batı sinemalarını kullanır. Eksiğimiz nedir, neden istenilen seviyede sinema çekemiyoruz, çekilen sinemalar Hintlilerin gerçekleriyle ne kadar ilgili üzere temel soruları sorar, bunlara kendince karşılıklar verir. Değerli bir ayrım: Ray bunu kendi ülkesini küçümsemeden, halkını aşağılamadan yapar. Mesela Hint sinemalarında çok karşılaşılan müzik ve dans kullanımının mantığını, kültür içindeki yerini çözümleyerek farklı istifade yolları arar. Bu noktada Ray’in, direktör Renoir’e verdiği yanıt düşünülebilir: “Hintli direktörler, etraflarındaki gerçeklerden fazla bir Hollywood sinemasının cerbezeli yapmacıklığından daha çok ilham alıyorlar.”
Satyajit Ray, sinemalarında hayat görüşünü, ideolojisini işlemiştir. Bizim Sinemalarımız Onların Filmleri’nde ise onun sinemaya dair fikirlerini buluruz. Ray’in sinemayı şiir, roman, müzik ve fotoğraf üzere öbür sanat kısımlarıyla ilişkilendirerek düşünmesi, yazılarına farklı bir derinlik ve boyut katıyor. Münasebetiyle Ray’in hem sinemalarında hem de yazılarında karşımıza bilge bir direktör çıkıyor. Gerçekleri duyan, görmezden gelmeyen; hayati sorularla uğraşan, kendince yanıtlar bulan, hepsinden değerlisi daima araştırıp düşünen, mert ve dürüst bir bilge direktör. Hasebiyle Bizim Sinemalarımız Onların Filmleri’nde yalnızca sinemayla uğraşan bireyler değil, herkes kendince bir şeyler bulacaktır.
