ARİF AY
Son haftalarda ilgiyle okuduğum kitaplardan biri de Gökhan Tunç’un “Kavramlar Ve Kuramlarla Çağdaş Türk Şiiri Okumaları” isimli kitabı oldu. (Ötüken Neşriyat, 2022-İstanbul)
“Kavramlarla Şiir Okumaları” ve “Kuramlarla Şiir Okumaları” başlıklarıyla kitap, iki kısımdan oluşmaktadır. “Kavramlarla Şiir Okumaları” kısmında: Yahya Kemal’in “Geçmiş Yaz” ve “Süleymaniye’de Bayram Sabahı”, Ahmet Haşim’in “Merdiven”, Edip Cansever’in “Masa da Masaymış ha”, “Salıncak”, Orhan Veli’nin “İstanbul’u Dinliyorum”, İsmet Özel’in “Erbain” isimli kitabının birinci sayfasına aldığı “Yaşamayı bileydim muharrir mıydım hiç şiir” dizesiyle başlayan şiiri, Behçet Necatigil’in “Karışık Tarife”, “Çıkartma”, V. B. Bayrıl’ın “Gül, Ey Saf Çelişki”, Melih Cevdet Anday’ın “İkaros’un Ölümü”, Ahmet Hamdi Tanpınar’ın “Bursa’da Zaman”, Nâzım Hikmet’in “Simavne Kadısı Oğlu Pir Bedreddin Destanı”, “Makinalaşmak”, Sezai Karakoç’un kimi şiirleri, İlhan Berk’in “Ev”, Ahmet Telli’nin “Küçük Yıldızın Son Baladı”, Yüksel Pazarkaya’nın “Sevgi”, Serkan Işın’ın “Makinalaşmak İstiyorum” isimli şiiri, “Kuramlarla Şiir Okumaları” kısmında de: Necip Fazıl’ın “Kaldırımlar”,Yahya Kemal’in “Rindlerin Ölümü”, Hilmi Yavuz’un “Çöl ve Ay”, Ahmet Haşim’in “Yarı Yol”, “Bütün Şiirleri”, Behçet Necatigil’in “Yazı Gerçeği”, “Karışık Tarife”, Serkan Işın’ın “Dünyanın En Hoş Dört Dizesi”, Lâle Müldür’ün birtakım şiirler Çözümleniyor.
Kitabın ön kelamında kendinden evvelki şiir yorumlarına dair çalışmaları anan Gökhan Tunç: “Elinizde tuttuğunuz kitapta ise şiir yorumlamanın zorluğu, kavramlar ve kuramların yardımıyla aşılmaya çalışılmaktadır. Bu çerçevede bu çalışmada, kendinden evvel birebir minvalde yazılmış yapıtlardan farklı olarak seçilen şiirler, çeşitli kavram ve kuramlarla yorumlanmıştır. Bu türlü bir gayrete girilmesinin temel nedeni, kavram yahut kurama ilişkin tanımlama ve açıklamaların fazlalığına karşılık uygulamalardaki azlıktır.” diyerek, kitabı hazırlayış emelini açıklar.
ŞİİRİN MANA KAPISI VE KURAMLAR
Gökhan Tunç, kavramlarla şiir çözümlemede her bir şiir için şu kavramlardan birini kullanıyor: Metafor, imge, ironi, alegori, metinlerarasılık, palimpsest, etkilenme telaşı, geleneğin icadı, kültürel bellek, atonal, farklılaştırma (yabancılaştırma), somut şiir kavramı, görsel şiir kavramı, hipermetin, kronotop, transhümanizm…
Kuramlarla şiir çözümlemesinde ise şu kuramları kullanıyor: Dilbilimsel tenkit, Rus biçimciliği, yapısalcılık, alımlama kuramı, psikanalitik tenkit, avangart kuramı, kaos teorisi, postmodern eleştiri…
Gökhan Tunç, şiirleri çözümlemeden evvel, her kavram ve kuram hakkında bilgi verirken, farklı düşünür ve sanatkarların kavram ya da kurama dair görüşlerine de yer verir. Dolaysıyla, büyük bir emekle kotarılan, oldukça varlıklı bir kaynağa dayalı, takdire şayan bir çalışma ortaya koymuş Tunç.
Seçilen şiirlerin kavrama ya da kurama uygun olmaları gözetilmiş. Kimi şiirler birden çok kuram ya da kavramla okunabileceği üzere, her şiir her kuram ya da kavramla okunamayacağını da belirtmemiz gerekir. “Ancak, bir şiirin birden fazla kuramla da yorumlanabileceğinin altı bilhassa çizilmelidir. Buna karşılık bir şiirin mana kapısını her kuram / kavramın açamadığı; rastgele bir kavram / kuramın da rastgele bir şiirle izdivacından çok olumlu sonuç alınamayacağı özellikle tekrar vurgulanmalıdır. Ayrıyeten incelemelerde son manaya ulaşıldığına dair bir argümanda da asla bulunulmamaktadır.” diyor, Gökhan Tunç, haklı olarak.
Şiir çözümlemeleri ya da incelemeleri çoklukla mana ve biçim çerçevesinde yapılan çalışmalardır. Bu çalışmaların, lisanın gücünü ve imkânlarını görünür kılması bakımından bedelleri yadsınamaz. Sözgelimi, bir sözcüğün mana katmanlarının, çağrışım gücünün ortaya konması, lisanın imkânlarının ne derece geniş olduğunun gösterilmesi hem şair / muharrir için, hem de okur için büyük bir kazanımdır. Şiire salt mana tarafından yaklaşmak onu bir niyet metnine, bir düzyazıya indirgemek tehlikesini de beraberinde getirmez mi? Şiirle kurduğumuz ünsiyet manadan evvel, onun his boyutuyladır. Şiir bize his boyutuyla dokunur. Biz de onu dokunduğu yerden severiz. O his, bir biçimde bizde de karşılığı olan, bir acının, bir sevincin, bir coşkunun, bir hüznün, bir başkaldırının, bir hasretin, bir ihanetin, bir yalnızlığın, bir tutkunun depreşmesidir bir bakıma. Dolaysıyla, mana çok sonra gelir. Birçok vakit manaya gereksinim bile duymayız. His boyutuyla bizi sarmalamayan, ünsiyet kuramadığımız şiirlerde mana arayışına girişiriz daha çok.
ŞİİRDE METAFOR
Şimdi düşünüyorum da bir öğrencinin bir gazelin veznini bilemediği ya da kelam sanatlarını bulamadığı için edebiyat dersinden sınıfta kalması eğitim sistemimizin hâlâ sürüp giden kapanmayan bir yarasıdır. Edebiyat öğretimini klişelere, kalıplara dökmek birçok nesilleri şiirden, hikayeden, romandan soğutmadı mı? Yüksek Öğretim Kurumu’nun tez arşivi filanca şairin divanında dinî, coğrafik ögeler bahisli bir örnek yüksek lisans ve doktora tezleriyle doludur. Ne işe fayda Allah aşkına bu tezler, akademik basamakları tırmandırmanın ötesinde? Bırakalım artık meçhule giden bir gemiyi “tabut”, ağır ağır çıkılan bir merdiveni “ömür” olarak sabitlemeyi. Gemi ya da merdiven okurda neye tekabül ediyorsa asıl olan o dur. Oktay Rifat’ın “Bir süzün manası, birçok vakit o kelamın gözümüzün önüne getirdiği imajdan öbür bir şey değildir.” kelamı bu savımızı doğrular niteliktedir. Şiiri güçlü kılan da bu çeşitlilik değil mi? Sözgelimi, Gökhan Tunç, Edip Cansever’in “Masa da Masaymış ha” şiirindeki masayı bellek metaforu olarak kıymetlendiriyor. Meğer, “masa” metafor olarak “insan” da olabilir. Hayat insanın omuzlarına maddi ve manevi yükler yükler. Bu yükler birçok vakit o denli ağır gelir ki sendeleriz, düşecek üzere oluruz fakat sorumluluğumuzun gereği olarak bu yükleri ömür uzunluğu taşırız, ayakta durmaya çalışarak.
Faraza, Ahmet Haşim’in şiirlerinin odağına annesini koyması ya da kendini nahoş görmesi şiirlerinin estetiğini ne azaltır ne de artırır. Demek ki nahoş adamdan hoş şiirler de zuhur edermiş.
Gökhan Tunç ne hoş demiş: “Şiiri de gül üzere bir estetik nesne olarak algılarsak şiirin çağrışımsal zenginlik ve hoşluğu ölçüsünde bir yorum pek mümkün görünmemektedir. Yorumcunun da şiiri her yorumlama gayreti onu soldurma, onun hoşluğunun hakkını verememe ihtimali taşır. Ahmet Haşim üzere söylersek şiirde mana arayan yorumcunun yaptığı, hakikaten şiirin zenginliğiyle koşut değilse bülbülü eti için öldürmektir. Söz edilen bağlamda şiirin zenginliğini yoksullaştırır yorumcu.”
“Kavramlar Ve Kuramlarla Çağdaş Türk Şiiri Okumaları” beni zenginleştiren bir kitap oldu.
