ABD Temsilciler Meclisi Lideri Nancy Pelosi’nin mümkün ziyareti öncesi gözlerin çevrildiği Doğu Asya’daki Tayvan, Çin ile yaşadığı egemenlik ihtilafı ve bunun ABD ile bağlarında yarattığı tansiyonlar nedeniyle son yıllarda memleketler arası gündeme ismi sıkça anılan bir aktör oldu.
Çin ana karası ile Tayvan ortasındaki bölünme, İkinci Dünya Savaşı’nın akabinde Çin’de çıkan iç savaştan bu yana devam ediyor. Çin Halk Cumhuriyeti’nin kendi topraklarının kesimi olduğunu savunduğu Tayvan, 1949’dan bu yana fiili bağımsızlığa sahip.
23,2 milyonluk nüfuslu çağdaş Tayvan, yüksek endüstrileşme, kentleşme ve eğitim seviyesiyle dünyanın en gelişmiş bölgelerinden biri. 1960’lardan itibaren kaydettiği süratli kalkınmayla “Asya kaplanları” olarak isimlendirilen yükselen ekonomiler ortasında anılan Ada, 841 milyarı aşan gayrisafi yurt içi hasılası (GSYH) ile “dünyanın en büyük 21. iktisadı konumunda” bulunuyor.
Tarihsel süreç
1544’te Ada’ya birinci ayak basan Avrupalılar olan Portekizlerinin “Formoza” (güzel) ismini verdikleri Tayvan, Pasifik Okyanusu’nun batı kıyısında, okyanusun dar geçitlere ve boğazlara bağlandığı en kıymetli “daralma noktalarından” biri olan Tayvan Boğazı’nın stratejik pozisyonu münasebetiyle yüzyıllar boyunca deniz ticaretine hakim olmak isteyen güçlerin çaba alanı oldu.
17. yüzyılda Hollanda ve İspanya, Ada’da ticaret üsleri ve koloniler kurarken, Çing Hanedanlığı’nın 1683’te Ada’yı ilhak etmesiyle Çin İmparatorluğu’nun kesimi haline geldi. Tayvan’a bu devirde, büyük kısmını ana karadaki Fucien eyaletinden gelen Han Çinlileri ağır olarak yerleşmeye başladı.
İmparatorluk idaresinde Ada, kültürel olarak Çinlileşirken, öbür etnik kümeler da varlıklarını sürdürdü.
Çin İmparatorluğu’nun 1894-1895 periyodundaki Birinci Çin-Japon Savaşı’nda mağlup olmasının akabinde Ada, Japon egemenliğine girdi. Japon sömürge idaresi, İkinci Dünya Savaşı’nın sonuna kadar devam etti.
İç savaş ve Koumintang iktidarı
İkinci Dünya Savaşı’nın sona ermesiyle Japon işgali son bulurken, Ada, o sırada Çin’de iktidarda olan Milliyetçi Partinin (Koumintang/KMT) denetimine geçti.
O yıllarda, ana karada Çin Komünist Partisi (ÇKP) ile Koumintang ortasında iç savaş patlak verdi. Savaş, 1949’da Komünistlerin kesin zaferiyle sonuçlandı. Mao Zıdong önderliğindeki ÇKP, 1 Ekim’de Pekin’de Çin Halk Cumhuriyeti’nin (ÇHC) kuruluşunu ilan etti.
Yenik düşen KMT mensupları ise Komünistlerin deniz gücünün zayıf olmasından yararlanarak Tayvan Adası’na çekildi. Çan Kay-şek önderliğindeki partizanlar, 1912’de kurulan Çin Cumhuriyeti’nin (ÇC) egemenliğinin Ada’da devam ettiğini ileri sürerek Aralık 1949’da Taipei’yi “geçici başkent” ilan etti.
Koumintang’ın kurduğu hükümet ve yönetim yapısı, 1949’dan sonraki on yıllarda Tayvan’daki idarenin temelini oluşturdu. 1980’lere kadar süren tek parti idaresi, bu yıllarda yapılan ıslahatlarla çok partili parlamenter rejime dönüştü.
Yarı başkanlık sistemiyle yönetilen bir cumhuriyet olan Tayvan’da, lider ve yardımcısı her 4 yılda yapılan seçimlerle belirleniyor.
Ekonomi
Güney Çin Denizi ile Doğu Çin Denizi ve Filipin Denizi ortasındaki kritik geçiş noktasında bulunan Ada, dünya ticaretinin yaklaşık üçte birinin güzergahı olan bölgenin merkezinde yer alıyor.
Yüzölçümü 36 bin 137 kilometre olan Tayvan, yüzde 99’u kapsayan ana ada ile etrafındaki 168 adacıktan oluşuyor.
Nüfusu 23 milyonu aşan modern Tayvan, yüksek endüstrileşme, kentleşme ve eğitim seviyesiyle dünyanın en gelişmiş bölgelerinden biri. IMF’nin 2022 iddialarına nazaran, Ada, 841 milyarı aşan gayrisafi yurt içi hasılası (GSYH) ile “dünyanın en büyük 21. ekonomisi”, kişi başına düşen yıllık gelir de 36 bin dolar civarında.
Tayvan, 1960’lardan itibaren kaydettiği süratli kalkınmayla Singapur, Hong Kong ve Güney Kore ile “Asya kaplanları” olarak isimlendirilen, yükselen Asya ekonomileri ortasında yer aldı.
Ada, yurttaş hakları, sıhhat ve insani gelişme endekslerinde de üst sıralarda yer alıyor.
Ticari münasebetlerinin en ağır olduğu ülke Çin
Doğal kaynaklar açısından kısıtlı bir coğrafyaya sahip Tayvan’ın iktisadı büyük ölçüde sanayi üretimi ve ihracata dayalı bir iktisada sahip. Tayvan Maliye Bakanlığının 2021 yılına ilişkin bilgilerine nazaran, Tayvan’ın toplam gelirinin yaklaşık yüzde 70’i ihracattan sağlanıyor.
Başlıca ihracat eserleri olarak yüzde 38,5’lik hissesiyle elektronik kesimleri, yüzde 34,8 ile mikroçip, yüzde 13 ile bağlantı aygıtları ve yüzde 8 ile metaller göze çarpıyor.
Tayvan, ihracatının yüzde 42’sini Çin’e ve Hong Kong’a yapıyor. Başka en önemli ihracat güzergahlarıysa yüzde 15,7 ile Güney Doğu Asya Uluslar Birliği (ASEAN) ülkeleri, yüzde 14,7 ile ABD ve yüzde 9 ile Avrupa ülkeleri.
Aynı datalara nazaran, ithalatında da Çin ve Hong Kong yüzde 22,1, Japonya yüzde 14,7, ASEAN ve Avrupa ülkeleri yüzde 12,4 ve ABD yüzde 10,3 hisseye sahip.
Çip üretiminde dünyanın bir numarası
Tayvan’ı son periyotta dünya kamuoyunun gündemine taşıyan bir öbür kritik husussa, ABD ve Çin ortasındaki teknolojik rekabetin tetiklediği, tedarik zincirlerindeki meşakkatlerle derinleşen “mikroçip krizi” oldu.
Bilgisayarlardan akıllı telefonlara, uçaklardan elektrikli araçlara kadar birçok aygıt ve teknoloji temelini oluşturan mikroçiplerin 3’te 2’sinden fazlasını üreten Tayvan, dünya iktisadı açısından hayati bir fonksiyonu üstleniyor.
Tayvan şirketi TSMC (Tayvan Yarı İletken İmalat Şirketi), “dünyanın en büyük üreticisi” olarak kesimin lokomotifi pozisyonunda.
Tayvan’ın çip üretimindeki merkezi rolü, bu alanda daha rekabetçi olmak isteyen ABD ve Çin’i, son yıllarda çip üretimindeki hisselerini artırmaya yöneltti. ABD Temsilciler Meclisinde 28 Temmuz’da, mikroçip kesimine 280 milyar dolarlık teşvik verilmesini öngören yasa tasarısı onaylanmıştı.
Çin de emsal halde ulusal stratejik planları çerçevesinde hissesini artırmak için siyasetler geliştiriyor. Pekin, endüstrisinin Tayvan mikroçiplerine bağımlılığı azaltmak üzere yerli üreticilere büyük çaplı sübvansiyonlar sağlıyor.
Tayvan’ın mikroçip sanayisi, Pekin’in muhtemel fikri mülkiyet ihlallerinden korunmak için daha sıkı yasal düzenlemeler getirmeyi öngörüyor.
Diplomatik tanınma ve BM’de temsil
İç savaşın akabinde Tayvan’da çekilerek idare kuran Milliyetçi Parti, İkinci Dünya Savaşı’nın akabinde kurulan Birleşmiş Milletlerde “Çin Cumhuriyeti” ismiyle tüm Çin’i Birleşmiş Milletlerde (BM) temsil etmeye başladı. Öyle ki Çin, savaşın galibi sayıldığından bu hükümetin temsilcileri Güvenlik Kurulunda yer aldı.
1971’e kadar geçen müddette BM’de hangi hükümetin Çin’i temsil etmesi gerektiği tartışmalı olmayı sürdürdü. Çin Cumhuriyeti, Kuzey Atlantik Paktı (NATO) ülkelerinin büyük kısmı tarafından Çin’in yasal temsilcisi olarak kabul edilmeyi sürdürürdü.
Varşova Paktı ülkeleri, ilişkisiz ülkeler ve İngiltere, Hollanda üzere birtakım Batılı ülkeler Çin ana karasını denetim eden Halk Cumhuriyeti’ni Çin’in yasal temsilcisi olarak tanımayı seçti.
“İki Çin” olarak isimlendirilen bu periyot, sonraki yıllarda çok sayıda ülkenin diplomatik bağ tercihini Çin Cumhuriyeti’nden Çin Halk Cumhuriyeti’ne çevirmesi ve 1971’de BM Genel Konseyinde yapılan oylamada, Pekin hükümetinin Çin’in tek legal temsilcisi kabul edilmesiyle sona erdi.
ÇHC ve onu muhatap kabul eden ülkeler, “tek Çin” siyasetini benimserken, Tayvan’ın ve Çin Cumhuriyeti’nin BM ve öbür milletlerarası örgütlerdeki pozisyonu belgisiz hale geldi.
Çin Halk Cumhuriyeti, boğaz ve etrafındaki askeri varlığının yanı sıra Tayvan’ın dünya ülkeleriyle müstakil diplomatik bağlar kurmasına, BM’de ve başka memleketler arası kuruluşlarda temsil edilmesine karşı çıkıyor.
ÇHC, kendisini tanıyan ülkelerin Tayvan ile diplomatik ilgilerini kesmesini kural koşuyor.
Tayvan ile resmi alakalarını 2021’de kestiğini duyuran Orta Amerika ülkesi Nikaragua, diplomatik tanıma bağlantısını Pekin’e çeviren son ülke olmuştu. Nikaragua’nın bağları kesmesi sonucu Tayvan’ı diplomatik olarak tanımayı sürdüren BM üyesi ülke sayısı 13’e düşmüştü.
Orta Amerika ülkeleri Guatemala, Honduras ve Belize, Güney Amerika ülkesi Paraguay, Karayip ülkeleri Haiti, Saint Vincent ve Grenadinler, Saint Kitts ve Nevis, Saint Lucia, Pasifik ülkeleri Tuvalu, Nauru, Palau ve Marshall Adaları ile Afrika ülkesi Esvatini, hala Tayvan’ı Çin’in temsilcisi olarak tanıyor.
Çin, Tayvan’ı eyaleti olarak gördüğü için onun kendi ismiyle milletlerarası kuruluşlarda yer almasını engelliyor. Tayvan, Asya Pasifik Ekonomik İşbirliği Tepesi (APEC), Asya Kalkınma Bankası (ADB), Dünya Ticaret Örgütü (WTO), Milletlerarası Olimpiyat Komitesi (IOC) üzere memleketler arası kurum ve kuruluşlarda “Çin Taipeisi” ismiyle yer alıyor.
Dil ve kültür
Mandarin Çincesinin resmi lisan olduğu Ada’da birçok lehçe de kullanılıyor.
Tayvan’da yazı lisanında, ana karada kullanılan kolaylaştırılmış alfabe yerine klâsik Çin alfabesi kullanılmaya devam ediyor.
Resmi datalara nazaran, Tayvan nüfusunun yüzde 95’ini ana karadan göçen Han Çinlileri oluşturuyor. Bunların yüzde 85’i 17. ve 18. yüzyıllarda göçen Hoklo ve Hakka etnik kümelerine mensupların soyundan geliyor. Yüzde 10’luk bir kesim ise iç savaşın akabinde göçenlerin ailelerine mensup.
