Hüseyin Cemil Meriç, Birinci Balkan Savaşı’nın sürdüğü 1912’de, Meriç ırmağı yakınlarındaki Dimetoka’dan Antakya’ya göçen bir ailenin çocuğu olarak 12 Aralık 1916’da Hatay’ın Reyhanlı ilçesinde dünyaya geldi.
Okumayı 4 yaşında söken, birinci ve orta tahsilini Arapça, Fransızca, Kur’an, tecvid, ahlak eğitimi de aldığı Reyhanlı Rüştiyesi’nde tamamlayan Meriç, akabinde Fransız yönetimindeki Antakya’da, Fransız eğitim sistemi uygulayan Antakya Sultanisi’nde okudu.
Meriç, rüştiye yıllarına ait yaptığı bir açıklamada, “8 yaşına kadarki hayatım bulanık, başsız, sonsuz anılar yığını. Babam az konuşan çatık kaşlı, hareketlerine akıl erdiremediğim bir memur. Annem hasta, silik mızmız bir kadıncağız. Sonra hayal üzere belirip kaybolan bir amca, iki abla ve kitaplar.” sözleriyle aktarmıştı.
Ailesindeki göçmenlik psikolojisi, doğduğu ve gençliğine kadar yaşadığı Hatay’ın siyasi, kültürel ve toplumsal yapısı, Meriç’in kişiliğini etkiledi. İlahiyatçı-yazar Prof. Dr. Emin Işık da bir açıklamasında, Meriç’in fikri yapısının oluşmasında bir ucu Balkanlar’a, öteki ucu Kafkaslara dayanan bir ailede doğmasının ve gençliğini Fransız işgalindeki Hatay’da geçirmesinin tesirli olduğunu tabir etmişti.
İlk yazısı 1933’te lokal gazetede çıktı
Cemil Meriç, “Benim üniversitem” dediği lisede, Fransız ve Türk hocalardan özel dersler alırken, Ali İlmi Fani’nin kılavuzluğunda divan edebiyatını keşfetti.
“Geç Kalmış Bir Muhasebe” başlıklı birinci yazısı 1933’te, mahallî Yenigün gazetesinde yayımlanan Meriç, 1936’da Nurullah Ataç ve Reşat Ekrem Koçu’nun öğretmenlik yaptığı İstanbul Pertevniyal Lisesi’ne geçti.
Meriç, bir yazısında birtakım öğretmenlerini eleştirdiği için 12. sınıfta liseden ayrılmak zorunda kalırken, tıpkı yıl Nazım Hikmet ve Kerim Sadi ile tanıştı.
Geçim külfeti nedeniyle 1937’de gittiği İskenderun’un Haymaseki köyünde 9 ay öğretmenlik yapan muharrir, daha sonra imtihanla girdiği İskenderun Çeviri Ofisi’ne reis muavini oldu.
İdam talebiyle yargılanmıştı
Cemil Meriç, 1938’de çeşitli süreksiz işlerde çalıştı, 1939’da ise Hatay hükümetini devirmek argümanıyla tutuklanıp Antakya’ya götürüldü. İdam talebiyle yargılanan Meriç, yaklaşık 3 ay sonra beraat etti. Hatay tıpkı yıl 29 Haziran’da Türkiye’ye katıldı.
İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi İdeoloji Kısmı’na 1940’ta başlayan muharrir, üniversiteden çok kütüphanelere gittiği için okulu bitiremedi. Meriç’in yazıları 1941’den itibaren İnsan, Yücel, Gün, Ayın Bibliyografyası mecmualarında yayımlandı
Fevziye Menteşeoğlu ile 1942’de evlenen usta edebiyatçının oğlu Mahmut Ali ile kızı Ümit dünyaya geldi.
İlk çeviri kitabı Balzac’ın “Altın Gözlü Kız” romanı 1943’te yayımlanan Cemil Meriç, burslu kabul edildiği İstanbul Üniversitesi Yabancı Lisanlar Yüksekokulu Fransız Filolojisi Kısmından 1944’te mezun oldu.
Usta edebiyatçı, 1944-1974’te Elazığ Lisesi ve İstanbul Işık Lisesi’nde öğretmenlik, İstanbul Üniversitesi’nde ise Fransızca okutmanlığı yaptı.
Gözleri 1954’te zayıflayan ve başarısız göz ameliyatlarının akabinde 1955’te görme yetisini büsbütün yitiren Meriç, etrafındakilere okuttuğu Fransızca ve İngilizce metinleri kelamlı olarak çevirip yardımcılarına yazdırdı, basılmamış olan Fransızca grameri hazırladı, dikte etmek suretiyle makaleler yazmaya devam etti.
İlk telif kitabı “Hint Edebiyatı” 1964’te yayımlandı
Meriç’in Doğu medeniyetlerine olan ön yargıları yıkmayı amaçlayan ve 4 yıllık bir çalışmanın sonunda ortaya çıkan birinci telif kitabı “Hint Edebiyatı”, 1964’te yayımlandı ve eser daha sonra “Bir Dünyanın Eşiğinde” başlığıyla iki kere daha basıldı. Batı kanısının kıymetli bir istikametini aydınlatmayı amaçlayan Meriç’in “Saint Simon-İlk Sosyolog Birinci Sosyalist” yapıtı 1967’de okurla buluşurken, yazı ve çevirileri 1965-1973’te çeşitli mecmualarda yayımlandı.
Cemil Meriç, 1981’de yarı derleme, yarı telif “Bir Facianın Hikayesi” isimli yapıtta yakın tarihi ele aldı. Bağlantı Yayınlarından 1983’te çıkan “Cumhuriyet Periyodu Türkiye Ansiklopedisi”ne makaleler yazdı.
Sağlığında basılan son yapıtları: Işık Doğudan Gelir ve Kültürden İrfana
Eşi Fevziye Hanım’ı 1983’te kaybeden, tıpkı yıl beyin kanaması geçirerek sol tarafına felç inen Meriç’in sıhhatinde basılan son yapıtları “Işık Doğudan Gelir” ile “Kültürden İrfana” oldu.
Cemil Meriç, 13 Haziran 1987’de, 71 yaşında hayata veda ederek, Karacaahmet Mezarlığı’na eşinin yanına defnedildi. Müellif Alev Alatlı, Cumhurbaşkanlığı Kültür Sanat Büyük Ödülü’nü alırken yaptığı konuşmada şunları söylemişti:
Kendisine has üslubu ve pak Türkçesiyle dikkati çeken Meriç’in çeviri ve makaleleri başta İnsan, Gaye, 19. Asır, Gün, Yeni İnsan, Hisar, Hareket, Yirminci Asır, Türk Edebiyatı, Kubbealtı Akademi, Köprü ve Gerçek olmak üzere 40 kadar mecmuada ve Yeni Dönem ve Orta Doğu gazeteleriyle ansiklopedilerde okuyucuyla buluştu.
Cemil Meriç, “Umrandan Uygarlığa” kitabıyla 1974’te, “Kırk Ambar” kitabıyla 1980’de Türkiye Ulusal Kültür Vakfı Armağanı’nı alırken, Türkiye Müellifler Birliğinin Üstün Hizmet Ödülü’nü 1981’de Mehmet Kaplan ve Emin Bilgiç ile paylaştı.
Kayseri Sanatkarlar Derneği’nden 1982’de inceleme kısmında, 1986’da ise fikir kolunda ödül kazanan Meriç’in Hatay’ın Reyhanlı ilçesindeki meskeni 2014’te müzeye dönüştürüldü.
Kütüphanesindeki her biri eşsiz 300 Osmanlıca eser, başta araştırmacılar olmak üzere insanlığın istifadesine sunulmak üzere, Meriç’in kızı Prof. Dr. Ümit Meriç tarafından Cumhurbaşkanlığı Kütüphanesi’ne bağışlandı.
Tercümeleri dışındaki bütün kitaplarını gözlerini kaybettikten sonra kaleme aldı
“Jurnal” isimli kitabında kendisini “Hayatını Türk irfanına adayan, münzevi ve mütecessis bir fikir işçisi” olarak tabir eden Cemil Meriç, başta lisan, tarih, edebiyat, ideoloji ve sosyoloji olmak üzere toplumsal bilimlerin birçok alanında araştırma yaparak yazılar yazdı.
Cemil Meriç, çevirileri dışındaki bütün kitaplarını kör olduktan sonra eşinin, öğrencilerinin ve çocuklarının dayanağıyla kaleme aldı.
Üslup sahibi büyük düşünür ve müellifler olarak Muallim Naci’yi, Süleyman Nazif’i, Refik Halid’i ve Peyami Safa’yı sayan Cemil Meriç, kendi üslubunu en çok etkileyenin ve üslupta kendine usta kabul ettiği kişinin Süleyman Nazif olduğunu söyleyerek, “Amacım, müellifi okuyucusundan ayıran bütün mahzurları yıkmak, sesimi bütün hiziplere duyurmak. Şuurun, tarihin, ilmin sesini… O denli bir tabir yaratmak istiyorum ki Türk beşerinin uyuyan şuuruna, bir alev mızrak üzere saplansın.” demişti.
Meriç’in eserleri
“Kendimizi tanımak, irfanın varabileceği en yüksek merhale.” kelamını pratik olarak bütün hayatına işleyen Cemil Meriç, deneme, inceleme kısmında “Hint Edebiyatı (Bir Dünyanın Eşiğinde)”, “Saint Simon – Birinci Sosyolog Birinci Sosyalist”, “İdeoloji”, “Bu Ülke”, “Umrandan Uygarlığa”, “Mağaradakiler”, “Kırk Ambar”, “Bir Facianın Hikayesi”, “Işık Doğudan Gelir”, “Kültürden İrfana”, “Jurnal I-II”, “Sosyoloji Notları ve Konferanslar” yapıtlarını kaleme aldı.
Yazar ayrıyeten “Onüçlerin Romanı-Altın Gözlü Kız”, “Otuzundaki Kadın”, “Onüçlerin Romanı-Ferragus”, “Kibar Fahişelerin İhtişam ve Sefaleti”, “Hernani”, “Marion de Lorme”, “Ziya Gökalp/Hayatı ve Eserleri-Türk Milliyetçiliğinin Temelleri”, “Köprüden Düşenler”, “Dillerin Yapısı ve Gelişmesi (Berke Vardar ile)” ve “İslam’ın Mirası-Batıyı Büyüleyen İslam” isimli yapıtların çevirisine imza attı.
