Mertol Tulum’un Türkçe Ülkesinde Gezinti kitabında yer alan yazılardan üçü, kitabın sorunlarının küçük bir kısmına dair bilgi verecek olsa da burada tanıtılacaktır. Tespit ve argümanların çabucak tamamı Tulum’a aittir. Kitaba yönelecek okurun merakını en aza indirmek için “Alfabe ve Eski Alfabemiz Üzerine”, “Osmanlı Nesrinin Dili” ve “Filolog Bakışıyla Divan Şiirinin Dili” yazıları tercih edilmiştir.
Türkler, yaklaşık bin yıl Arap asıllı alfabeyi kullandılar. Bu alfabede ünlüleri gösteren başka sembollerin olmaması kıymetli bir eksikliktir. Arap alfabesinin kabulünden sonra Arapça ve Farsça sözler kaynak lisanlardaki biçimleriyle Türkçeye geçmiştir. Bu durum Türkçe sözlerin yazılmasında ana bir sorun olmuştur. Bunun yanı sıra bu cinsten sözlerde kısa ünlülerin harfsiz yazılmasından ötürü öbür ve daha değerli problemler ortaya çıkmıştır. Yazıda birtakım seslerin eksik bırakılması okumayı ve hâliyle anlamayı güçleştirir. Arap alfabesinin kabulünden sonra, Türkçeye geçmiş olan Arapça ve Farsça sözler yüzünden Türkçe bir metnin okunup anlaşılmasında da sorunlarla karşılaşılmış, bunun üstesinden gelinebilmek için yapısı Türkçeden külliyen farklı olan Arapçanın öğrenilmesi mecburî olmuştur. Arap harfli metinlerdeki med harfleri (elif, vav, ye) uzun ünlü fonksiyonu görürler. Ancak bu harfler birebir vakitte ünsüz harfler olduklarından bağımsız ünlü sayılamazlar. Gerçek heceleme için kullanılan “hareke” işaretleri de günlük yazıda görülmez. Kur’an-ı Kerim ve çocuklar için yazılmış alfabe çeşidi kitaplarda karşımıza çıkar. Türkçedeki imlanın kusurlu ve yetersiz olmasının sebebi, Arap alfabesini ünlüleri yazmaktaki bu kusuru ile almış olmaktır. Kapalı e’nin de ünlü olarak alınması durumunda Türkçenin dokuz ünlüsü vardır. Bu zenginlik karşısında Arapça üç ünlü ile yaşar. Bu sorunu çözmek için birinci deva Arapçada uzun ünlüler için kullanılan med harflerini Türkçenin kısa ünlülerini göstermek için kullanmaktır. Hareke kullanımı da yetersiz kalmıştır. Hatta hareke kullanımı bir öbür olumsuzluk getirmiştir. Kısa ünlüler için kullanılan harfler vakitle gereksiz görülerek Türkçe sözlerin imlası vakitle Arapça kökenli sözlerin imlasına yaklaşmıştır.
TÜRKÇENİN “KABALIĞI”
“Osmanlı Nesrinin Dili” makalesi Osmanlı Türkçesinin tarifi ile başlar. Osmanlı Beyliği’nin güçlenerek Anadolu’da siyasi birliği sağlamasından sonra gelen İstanbul’un fethi, bu kenti yeni bir bilim, kültür ve uygarlık merkezi hâline getirmiştir. Bu kısa müddette gelişme gösteren yazı lisanı Osmanlı Türkçesidir. 16-19. yüzyıllar ortası günlük lisandan farklılaşmış olan bu lisanın en besbelli niteliği söz takımının varlıklı, hasebiyle mana ve kavram çeşitliliği bakımından anlatı gücünün gelişmiş olmasıdır. Kelam konusu yüzyıllarda bu lisan üst düzeye çıkmış, belirli estetik dert ve sanat anlayışına dayanmıştır. Bu anlayışın temsilcilerinden biri olan Gelibolulu Âli’ye nazaran lisan, hoş bir bakire kız üzeredir. Kelamın endamı, bu kızın endamı üzere pürüzsüz, aşikâr ölçülere uygun olmalıdır. Buna ek olarak tıpkı şık ve işveli bir kızın hâl ve hallerindeki incelik üzere, kelamın de mana ve anlatım bakımından edalı olması gerekir. Daha değerli görünen bir öbür koşul ise, bir kelam güzelinin olanca hoşluk gereciyle, yani kelam ve mana sanatlarıyla süslenerek daha da güzelleştirilmesidir. Hoş kelam, açık, anlaşılır, yerinde olmak kaydıyla süslü kelamdır. Üstteki makalede de atıfta bulunulduğu üzere bu lisanın tutarsız ve yetersiz tarafları da vardır. Birebir ses için birden çok harfin bulunması tutarsızlık, lisana başkalık kazandıran temel seslendirmeyi yansıtacak sayıda işaret bulunmaması da yetersizliktir. Arap asıllı eski Türk alfabesi, tutarsızlık ve yetersizlik açısından en çarpıcı örneklerden biridir. Mertol Tulum, lisan sorunları karşısında ömrünü Arap harfli metinlere hasretmiş bir âlim olarak ulusallığı savunur. Bu makalenin “Fesahat Nasıl Bir Anlayıştı?” orta başlıklı kısmında bilhassa üstte işaret edilen yüzyıllarda alıntı sözler Türkçe sözler karşısında üstünlük sağlamış, hatta Türkçe sözler manası bilinmeyen sözler yerine konarak “Kaba Türkçe” olarak isimlendirilmiştir. 16. yüzyılın sonları ile gelecek yüzyılın başlarında birtakım müelliflerden örnekler veren Tulum, onların elinde neredeyse bütün Türkçe sözlerin tasfiye edildiğini anlatır. Yerli ve ulusal gereç ile geliştirilmiş bir stil yerine bu devirlerde kolay ve kestirme bir yol benimsenmiş, nesir, yabancı lisanlardan alınmış gereç ile inşa edilmiştir.
“TURP”U “TÜRBE” OKUMAK TEHLİKESİ
“Filolog Bakışıyla Divan Şiirinin Dili” başlıklı yazıda da tarihî bir metin üzerinde çalışanların aşması gereken çeşitli düzeydeki maniler anlatılır. Bu pürüzleri aşmak iki istikametli bir çalışma ile olur. Direkt metnin lisanıyla ilgili iç tenkit çalışması bunların birincisidir. Sözden cümleye, bütün lisan ünitelerinin hakikat çözümlenmesiyle metnin hakikat manasına ulaşma mümkündür. İkincisi dış tenkit çalışmasıdır. Ulaşılan gerçek mananın özünü oluşturan kültürel muhteva burada ortaya çıkar. Siyasî tarih, dinler tarihi, kültür, medeniyet, arkeoloji üzere alanların sağladığı bilgileri kullanmanın kıymetine dikkat çekilir. Bütün bunları kapsayan temelli bir gramer bilgisiyle donanmak gerekir. Metnin devamında iç ve dış tenkit eserler üzerinden açıklanır. Farsça isim ve sıfat tamlamalarının hakikat manalandırılması ile Türkçenin cümle kalıplarına uymayan yabancı cümle kalıplarının tespiti iki başka alt başlığın mevzuudur. Kültürel materyale hâkimiyet için tarihî sözlüklerin ehemmiyetine de burada dikkat çekilir. Bir misal olması bakımından mananın, metin çalışmalarındaki ehemmiyetini anlatan şu satırlara kulak vermek gerekir. “Tîr”i kılıç sanıp onunla bıyık kestirenlerin, “beyt”i, “bit” okuyup ibret aynasına zihnî hastalık manzarası yansıtanların, “turp”u “türbe” okuyup bir bıçak darbesiyle koca türbeyi ikiye ayırma kahramanlığı sergileyenlerin bahsi hayli ürkütücü görünüyor. Metin neşri sırasında çalışanı huzursuz eden bu tipten yerlerde daha dikkatli olmak için altmış yıldır bu alana emek veren Mertol Tulum’un deneyimine ve peyderpey yayımlanan külliyatına tazimle yaklaşmak gerekiyor.
