Tanzimat sonrası Türk edebiyatında çeşitli edebî hareketliliklerin, kümeleşmelerin olduğu malumdur. Edebiyatçıların birçok vakit politik görüntü karşısında aldıkları tutum daha sonra yazılan edebiyat tarihlerinde ya da araştırmalarda onları bir mevkie yerleştirir. Tanzimat neslinin Şinasi’den Recaizâde’ye uzanan edebî kimliklerinin sanat ve topluma yakınlıklarıyla tasnifi yeniden böylesine sonraki araştırmacıların verdiği kararlarla olmuştur. II. Abdülhamid’in uzun iktidarının son on-on beş yılında Servet-i Fünûn ve Malumat mecmuaları etrafında toplanan sanatkarlar bu yayınların isimleri ile edebiyat tarihlerinde yer edinmişlerdir. Malumat, bir hareket olacak kadar Servet-i Fünûn’dan daha çeşitli ve ağır bir faaliyet göstermesine karşın ideolojik hallerle Servet-i Fünûn ön plana çıkarılmış, bunda da muvaffakiyet sağlanmıştır. Lakin bu iki mecmua üzerinden yapılan tanımlamalar tekrar buraya mensup edebiyatçıların tercihi değil, edebiyat tarihlerinin yakıştırmasıdır. Bunların doğruluğu ya da yanlışlığı bu yazının sıkıntısı dışındadır. Edebî toplulukların, iradeleri tersine ya da iradeleri ile kendi edebiyat anlayışlarına bir isim vermelerinin başlangıcının neresi olduğu ve bunun da Fecr-i Âtî topluluğu ile başlayıp başlamadığı daha öncelikli bir problemdir.
İLK EDEBÎ TOPLULUK
Edebiyat araştırmacılarının yaygın kanaatine nazaran Fecr-i Âtî sanatkarları Türk edebiyatında bir beyanname yayımlayarak kendilerini tanımlayan birinci edebî topluluktur. 1909-1912 yılları ortasında kısa sayılabilecek bir devirde bu kimlik altında faaliyet göstermelerine karşın gerek topluluğa mensup sanatkarların yüksek kabiliyetleri gerekse sonraki yıllara yayılan etkileri ile Fecr-i Âtî başlı başına konuşulmayı hak eder. Bu topluluğu öncesi, sonrası ve dağıldıktan sonraki izleri ile takip ederek büyük bir emek ortaya koyan birinci isim Cafer Şen olmuştur. 2006’da yayımladığı doktora çalışmasını geçtiğimiz günlerde hacim bakımından daraltarak yine okur karşısına çıkarmıştır. İki baskı ortasında mahiyet bakımından rastgele bir fark yoktur. Başlıklar olduğu üzere korunmuştur. Birinci baskıdaki sonuç kısmının hariçte tutulması dışında göze çarpan bir değişiklik yoktur. Fakat başlıklar altında bir daralmaya gidildiği, kimi vakit cümlelerden sözler atılacak kadar titizlikle bir tasarrufta bulunulduğu görülür. Bir kitabın tekrar yazılması kadar güç bir işçiliğin göze çarptığı söz edilmelidir.
EDEBİYAT TARİHİ, ESER TARİHİDİR
Cafer Şen, Fecr-i Âtî için topluluk manasına gelen encümen sözünü kullanmayı tercih etmiştir. Bu encümenin bir beyanname ile edebiyat tarihine girişini devrine nazaran epey yeni ve değerli bir hal olarak görür. Fecr-i Âtî hem beyanname hem de tertipli yaptığı toplantılarla parnasistlerle benzeştirilir. Şen, “edebiyat tarihi yapıtların tarihidir” unsurundan hareketle encümen sanatkarlarının verdiği yapıtları incelemeyi temel maksat belirlemiştir. Yapıtların muhteva ve yapısındaki benzerlikler tespit edilerek encümenin getirdiği yenilik üzerinde durulmuştur. Ortaya konan tespitler Fecr-i Âtî’nin bir okul olduğu kanaatini belirginleştirir lakin encümenin “sanat şahsî ve muhteremdir” unsuruyla hareket etmesi sanatkara da hürriyet tanıdığı manasına geleceği için, bu durumda onları bir okul olarak görmek güçleşecektir.
Fecr-i Âtî Encümeni Edebiyatı kitabında encümenin tarihçesi ele alındıktan sonra encümene mensup sanatkarların ortaya koyduğu şiir, roman, kıssa, tiyatro üzere edebî tıpta kaleme aldıkları eserler incelenmiştir. Daha sonra tenkit ve edebiyat tarihi çalışmalarına yönelme kelam bahsidir. Son olarak polemikler başlığı altında sanat ve taklit, fotoğraf realizmi, eskiler-yeniler zıtlaşması, yeni lisan üzere sorunlar üzerinde durulmuştur. Kitap, vadeli yayınların ehemmiyetini bir kere dahi hatırlatmasıyla ayrıyeten değerlidir. Bir periyodun sesi olmuş her çeşitten yayının görülmesi, bu yayınların hem siyasî hem de edebî mevkilerinin tespiti ile hareket edilmesi, edebiyat tarihi incelemelerinde periyodiklerin ne derece pahalı olduğunu yine hatırlatır.
