İstanbul Bilgi Üniversitesi’nin yer aldığı Santralistanbul yerleşkesi, Osmanlı Devleti’nin kent ölçekli birinci elektrik santrali olan Silahtarağa Eletrik Santrali’ne mesken sahipliği yapıyor. İstanbul’un 100 yılı aşkın güç seyahatine ışık tutan santral, 1914 yılında Avusturya-Macar şirketi Ganz tarafından faaliyete başlamış. 1952’ye kadar İstanbul’un tek elektrik üretim merkezi olma özelliği taşıyan tesisin faaliyetleri ise 1983 yılında durdurulmuş.
YAĞMUR SÜRECİ GECİKTİRDİ
Silahtarağa Elektrik Santrali’nin temelleri 1910 yılında atılsa da faaliyete geçmesi 3 yıl sürmüş. Bu gecikmenin temelinde I. Dünya Savaşı’nın tesirleri ve İstanbul’u etkileyen önemli yağmur yağışları var. Yağmur sularının taşıdığı deri modüllerin santrale dolması nedeniyle faaliyet gecikse de birinci olarak devlet kademelerine, cami ve kilise üzere dini mabetlere elektrik veriliyor. İstanbul halkı elektriğe kavuşması ise 1940 yılını buluyor.
ELEKTRİĞE İKNA SÜRECİ
İnsanların elektrik kullanmasını teşvik için önemli bir ikna süreci kelam konusu olduğunu arşiv evraklarından görebiliyoruz. Bu süreçte devlet, elektrik ve elektrikli aygıtların kullanımını teşvik için çok önemli bir kampanya yürütüyor. Hatta insanlara elektriği anlatmak için Büyükada, Taksim Meydanı, Beşiktaş Meydanı, Kadıköy Meydanı üzere noktalarda stantlar düzenleniyor. Elektriğin toplumda kabul görmesi için “Ameli Elektrik” ismiyle 67 sayı sürecek bir mecmua bile basılıyor. Faturalarla bir arada yollanan bu mecmuaların çabucak ardında elektrikli aletler, giysi kuşam ve bayan üzere kısımların de yer aldığını ekleyelim. Birinci olarak Osmanlıca daha sonra Türkçe ve Fransızca olarak birinci etapta 3 bin adet basılan mecmua, arşiv kayıtlarına nazaran 47 bin 400 baskı sayısına ulaşmış. Tüm bunların yanında yeniden arşiv kayıtlarına nazaran 1930’lu yıllarda İstanbul’da yaklaşık 2 bin aydınlatma yer alırken, yürütülen elektriğe teşvik çalışmalarıyla bu sayı 1940’lı yıllarda 50 bine ulaşıyor.
EL EMEĞİ TEK KOPYA
İstanbul Bilgi Üniversitesi işte bu periyoda ışık tutan milyonlarca dokümana konut sahipliği yapıyor. Arşivde şimdi tasnifi yapılmamış on binlerce evrak yer alırken, yurt dışından gelen araştırmacıların da evrakları hayranlıkla incelediği biliniyor. 1938’e kadar yazılan dokümanların büyük çoğunluğu Fransızca yahut Fransızların söylem edebileceği Türkçe ile hazırlanmış. İstanbul’daki ilçelerin elektrik altyapısını gösteren haritalar ise Alman mavisi denilen bir kâğıda hazırlanmış. Bir cins fotoğraflama sistemi de olan bu haritaların her biri elle çizilmiş. Haritalarda yer alan numaralar hangi bölgeye ilişkin olduğunu gösteriyor. Kelam konusu çizimler şimdiki haritalandırma sistemine çok yakın ve tek kopya olması nedeniyle büyük kıymet taşıyor.
MÜZAYEDELERDEN TOPLANDI
İstanbul Bilgi Üniversitesi alıncaya kadar uzun müddet boş kalan Silahtarağa Güç Santrali’nde önemli hırsızlık olayları da yaşandığı da biliniyor. Okul, bu arşiv kayıtlarının elde edilmesi için önemli bir bütçe ayırarak, yurt içi ve dışındaki müzayedelerden evrakların toplanması için teşebbüsler başlatmış. İstanbul’un güç serüveni işte bu halde gün yüzüne çıktığını söyleyebiliriz. Arşivde mühendislere ilişkin tüm ferdî bilgiler, santrale ilişkin tüm gereç ve altyapı bilgilerinin yanı sıra her mahalleye ne kadar elektrik verildiğine ait kayıt defterleri de yer alıyor. Türkiye’nin birinci istihbarat çalışmalarının izine de yeniden bu arşivde rastlamak mümkün. Ülkeye mühendis kimliğiyle gelen herkesin tek tek notları da tekrar burada tutulmuş.
İSTANBUL’UN ÇEHRESİ DEĞİŞTİ
İstanbul’da birinci olarak Galata-Pera olmak üzere Beyoğlu, Nişantaşı, Kurtuluş, Beşiktaş ve Sultanahmet civarına elektriğin verilmeye başladığını söyleyen İstanbul Bilgi Üniversitesi Öğretim Vazifelisi ve Arşiv Sorumlusu Amed Gökçen de şunları anlatıyor: “Elektriğin İstanbul’da yaygınlaşması kentin tüm yapısını bir bütün olarak değiştirdi. İki temel örnek üzerinden ilerlemek gerekirse; örneğin tramvayın kullanım alanının genişlemesi kentin merkezini uç bölgelere yakınlaştırmış, merkez olarak belirlenen semtlerin hudutlarını ve tesir alanını genişletti. Yeni iş alanlarının doğmasına yol açtı. Öteki bir sözle, ulaşım imkânının artması İstanbul’da ikamet edenlerin hareket alanını genişleterek kentin doğal bir biçimde değişmesini sağladı. Misal bir biçimde sokakların aydınlatılmasına ait yürütülen çalışmalar gece-gündüz, aydınlık-karanlık farkı üzerinden belirlenmiş olan toplumsal hayatın ve kültürel faaliyetlerin çeşitlenmesini sağladı. Ayrıyeten var olan aktiviteler de değişti. Bilhassa gece sokağa çıkma talihinin olduğu semtlerdeki ekonomik istikrarlar ve nüfus yoğunluğu önemli formda değişti.”
ÇOK SÜRATLİ YAYGINLAŞTI
Silahtarağa Elektrik Santrali’nde üretilen elektriğin, kent odaklı bir dağıtım fikrinden etkilendiğini söyleyen Gökçen, “Bu sebeple yalnızca kamu binalarında yahut alanlarında kullanılmadı. Başta özel şirketler olmak üzere devlet dışı tüm alanlarda elektriğin çok süratli bir formda yaygınlaştığını söyleyebiliriz. O periyotlarda orta sınıf ailelerin mesken alet ve gereçlerini teminiyle birlikte elektrik mesken hayatının ayrılmaz bir modülü haline geldi. Bu yıllarda elektrik kullanımının yanı sıra elektrikli aygıtların da alımının yaratacağı sermaye transferi sebebi ile elektrik kullanımı devlet tarafından direkt teşvik ediliyordu” tabirlerini kullanıyor.
SANTRAL KÜLLERİNDEN DOĞDU
Santral yok olma sürecine girmişken İstanbul Bilgi Üniversitesi’nin devreye girmesiyle Türkiye’de kültür-sanat alanında bugüne kadar gerçekleştirilmiş en kapsamlı dönüşüm projelerinden biri hayata geçirildiğini belirten Gökçen, “Bu alanlar Türkiye’nin birinci endüstriyel arkeoloji müzesi olan Güç Müzesi’ne dönüştürüldü. Bu dönüşümün birinci adımı, elektrik üretiminin durduğu 1983’ten sonra çalışmadığı için paslanmaya başlayan türbin-jeneratör kümelerinin ve başka makinelerin uzman gruplar tarafından temizlenmesi ve özel bir koruyucuyla kaplanarak paslanmanın durdurulması oldu. Müdafaa çalışmalarının uzun soluklu ve titiz bir emeğin eseri. Denetim odasında kaybolmuş ya da tahrip olmuş kesimler yerlerinde işaretlendi, mevcut modüller pasa karşı korundu” diyor.
8 SANATÇI ATÖLYE YAPACAK
Enerji Müzesi, hafta içi her gün okul kümeleri tarafından ziyaret ediliyor. Hafta sonları da aileler ferdî olarak çocuklarını buraya getirebiliyor. Yaz devrinde okulların kapanmasıyla bir arada Çocuk Yaz Sanat Okulu düzenleniyor. Bu okul kapsamında, çocukların müzeleri daha âlâ öğrenmeleri ve müzelerin işleyişlerini de keşfedebilmeleri için atölye programları sunuluyor. Müzecilik atölyelerinden İstanbul Bilgi Üniversitesi koleksiyonu kapsamında yer alan sanatçı atölyelerine, dijital sanatlardan vücut ve sanat ilgisine farklı hususları ele alan bu program 29 Temmuz 2022’e kadar Santralistanbul Güç Müzesi’nde gerçekleştirilecek. Düzenlenen atölyelerle çocuklara güç kavramı daha net bir biçimde anlatılıyor.
MÜZEYE DASA ÖDÜLÜ
Enerji Müzesi’nin giriş katında ziyaretçilerin kendi elektrik gücünü üretebileceği, pil yahut manyetik heykeller yapabileceği, inatçı bir bavulla uğraşacağı, binlerce volta çekinmeden dokunabileceği ve bunlar üzere daha birçok deneyi gerçekleştirebileceği tam 22 etkileşimli ünitenin yer aldığı, cümbüş ile bilimin buluştuğu Güç Oyun Alanı var. Son olarak ekleyelim: Güç Müzesi, renovasyon çalışmalarının tamamlanması akabinde 8 Eylül 2007’de ziyarete açıldı ve 2012 yılında Avrupa Müze Akademisi tarafından DASA Ödülü’ne layık görüldü. İstanbul Bilgi Üniversitesi, müzenin Türkiye’nin eski güç kaynaklarını kitlelere ulaştırmak ve bu mirası memleketler arası kültür, sanat ve eğitim platformlarıyla bir ortaya getirmek maksadıyla disiplinlerarası etkinliklere konut sahipliği yapmasını da teşvik ediyor.
